Yapısı Bakımından Cümleler 

Yapısı bakımından cümleler, cümlenin içinde bulunan temel ve yan cümleciklerin durumuna göre sınıflandırılır. Türkçede cümleler yapısına göre basit, birleşik, sıralı ve bağlı cümleler olarak ayrılır. Ayrıca birleşik cümleler de kendi içinde çeşitli alt başlıklara ayrılır. Şimdi bu başlıkları tek tek inceleyelim ve daha fazla örneklerle konuyu genişleterek açıklayalım.

1. Basit Cümle

Basit cümle, yalnızca bir temel yargıyı ifade eden ve içinde başka bir cümlecik bulunmayan cümledir. Bu tür cümlelerde sadece bir yüklem bulunur ve cümle yapısı sade ve anlaşılırdır.

Özellikleri:

• Yalnızca bir yargı taşır.
• Tek bir yüklem bulunur.
• İçinde yan cümlecik ya da ek cümlecik yoktur.

Basit Cümle Örnekleri:

• Bahçede çocuklar oynuyor. (Tek bir yargı: “oynuyor”)
• Ders erken bitti. (Tek bir yargı: “bitti”)
• Annem eve geldi. (Tek bir yargı: “geldi”)

Bu örneklerde yalnızca bir temel yargı ifade eden ve içinde başka bir cümlecik bulundurmayan cümleler görülmektedir.

Ek Basit Cümle Örnekleri:

• Kitaplar masada duruyor.
• Köpek bütün gün uyudu.
• Ali koşarak okula gitti.

Bu ek örneklerde de her cümlede sadece bir yargı bulunur ve başka bir cümlecik yer almaz.

2. Birleşik Cümle

Birleşik cümle, temel cümlecik yanında bir ya da daha fazla yan cümlecik içeren cümlelerdir. Yan cümlecikler, temel cümleciği tamamlar ya da genişletir. Birleşik cümleler dört farklı alt gruba ayrılır: girişik birleşik cümle, iç içe birleşik cümle, şartlı birleşik cümle ve ki’li birleşik cümle (ilgi cümlesi).

a. Girişik Birleşik Cümle

Girişik birleşik cümlede, cümledeki yan cümlecik fiilimsi ile kurulur. Fiilimsiler, cümlenin içinde yan yargı oluşturarak temel cümleye bağlanır.

Girişik Birleşik Cümle Örnekleri:

• Kitap okuyarak zaman geçiriyorum. (Yan cümlecik: “kitap okuyarak” fiilimsi ile kurulmuş)
• Sınavı kazanmak için çok çalıştı. (Yan cümlecik: “kazanmak için” fiilimsi)
• Spor yapmadan önce ısınmak gerekir. (Yan cümlecik: “yapmadan” fiilimsi)

Bu cümlelerde yan cümlecik fiilimsi ile oluşturulmuş ve temel cümleye eklenmiştir.

Ek Girişik Birleşik Cümle Örnekleri:

• Koşarak okula gitti.
• Konuyu anlamadan sınavı geçemezsin.
• Yemeği bitirip odasına çekildi.

Bu ek örneklerde de fiilimsiler kullanılarak yan cümlecikler kurulmuş ve temel cümle tamamlanmıştır.

b. İç İçe Birleşik Cümle

İç içe birleşik cümle, bir cümlenin başka bir cümlenin içinde bulunmasıyla oluşur. Genellikle aktarma cümlelerinde ya da dolaylı anlatımlarda kullanılır.

İç İçe Birleşik Cümle Örnekleri:

• Ali, “Yarın tatile çıkıyorum,” dedi. (İç içe: Ali’nin söylediği cümle ana cümlenin içinde yer alıyor.)
• Öğretmen, sınavın zor olacağını söyledi. (İç içe: “Sınav zor olacak” cümlesi dolaylı anlatımda)
• Annem, misafirlerin gelmeyeceğini belirtti. (İç içe: “Misafirler gelmeyecek” cümlesi ana cümle içinde yer alıyor.)

Bu cümlelerde bir cümle başka bir cümlenin içine yerleştirilmiş durumda.

Ek İç İçe Birleşik Cümle Örnekleri:

• Babam, “Bu akşam geç geleceğim,” dedi.
• Ali, “Sınavı başardım,” diye bağırdı.
• Doktor, hastanın iyileşeceğini söyledi.

Bu ek örneklerde de iç içe anlatım kullanılarak cümlelerin birleştiğini görebiliriz.

c. Şartlı Birleşik Cümle

Şartlı birleşik cümle, temel cümleye “eğer” ya da “-se/-sa” şart ekleriyle bağlanan yan cümleciklerden oluşur. Yan cümle, temel cümle için bir şart sunar.

Şartlı Birleşik Cümle Örnekleri:

• Eğer çalışırsan, başarırsın. (Yan cümlecik: “çalışırsan” şart ekli)
• Yemek yaparsan, birlikte yeriz. (Yan cümlecik: “yaparsan” şart ekli)
• Beni ararsan, hemen gelirim. (Yan cümlecik: “ararsan” şart ekli)

Bu cümlelerde yan cümleler bir şart sunarak temel cümleye bağlanmaktadır.

Ek Şartlı Birleşik Cümle Örnekleri:

• Dersine çalışırsan, sınavı geçersin.
• Eve erken gelirsen, birlikte film izleriz.
• Kitap okursan, daha çok şey öğrenirsin.

Bu ek örneklerde de şart ekleriyle kurulan yan cümleciklerle birleşik cümleler oluşturulmuştur.

d. İlgi Cümlesi (Ki’li Birleşik Cümle)

İlgi cümlesi, temel cümleye “ki” bağlacı ile bağlanan yan cümlecikler içerir. “Ki” bağlacı, iki cümleyi birbirine bağlar ve anlamı genişletir.

Ki’li Birleşik Cümle Örnekleri:

• Biliyorum ki o da gelecek. (Yan cümlecik: “o da gelecek” ki ile bağlanmış)
• Duydum ki yeni bir iş bulmuş. (Yan cümlecik: “yeni bir iş bulmuş” ki ile bağlanmış)
• Anladım ki beni anlamamış. (Yan cümlecik: “beni anlamamış” ki ile bağlanmış)

Bu cümlelerde “ki” bağlacı iki cümleyi birbirine bağlamış ve yan cümlecikler oluşturmuştur.

Ek Ki’li Birleşik Cümle Örnekleri:

• Görüyorum ki işler yolunda gidiyor.
• Biliyorum ki seni üzdüm.
• Anladım ki hatalıymışım.

Bu ek örneklerde de “ki” bağlacı kullanılarak iki cümle birleştirilmiştir.

3. Sıralı Cümle

Sıralı cümle, birden fazla cümlenin, anlam ve yapı bakımından birbiriyle ilişkilendirilerek yan yana getirilmesidir. Cümleler bir virgül ya da noktalı virgül ile birbirine bağlanır.

Sıralı Cümle Örnekleri:

• Ali ders çalıştı, sınava hazırlandı.
• Evde kimse yoktu, kapıyı açtım.
• Yağmur yağdı, yollar kapandı.

Bu cümlelerde iki ya da daha fazla bağımsız cümle birbirine anlam bakımından bağlanmıştır.

Ek Sıralı Cümle Örnekleri:

• Çocuklar oynuyor, anneleri onları izliyor.
• Sabah erkenden uyandım, kahvaltı hazırladım.
• Film başladı, salon sessizleşti.

Bu ek örneklerde de sıralı cümlelerin kullanımı görülmektedir.

4. Bağlı Cümle

Bağlı cümle, birden fazla cümlenin bağlaçlar aracılığıyla birbirine bağlanarak oluşturulmuş cümledir. En sık kullanılan bağlaçlar “ve”, “ama”, “çünkü” gibi bağlaçlardır.

Bağlı Cümle Örnekleri:

• Ali ders çalışıyor ve kitap okuyor.
• Dışarı çıkmak istiyorum ama hava yağmurlu.
• Sinemaya gitmedik çünkü çok yorgunduk.

Bu cümlelerde bağlaçlar kullanılarak iki ya da daha fazla cümle birbirine bağlanmıştır.

Ek Bağlı Cümle Örnekleri:

• Hava çok soğuk ama biz dışarı çıktık.
• Ali derse girdi ve sunum yaptı.
• Sınav zor değildi çünkü iyi çalıştım.

Bağlı cümlelerde bağlaçlar sayesinde cümleler birbirine bağlanarak anlam bütünlüğü sağlanmıştır.

5. Temel Cümlecik ve Yan Cümlecik

Birleşik cümlelerde, temel cümlecik ana yargıyı ifade eden cümle kısmıdır. Yan cümlecik ise temel cümleciği tamamlayan, genişleten veya açıklayan ek cümleciktir.

Temel ve Yan Cümlecik Örnekleri:

• Koşarak eve geldim. (Temel cümlecik: “eve geldim”, yan cümlecik: “koşarak”)
• Eve gidip ödev yapacağım. (Temel cümlecik: “ödev yapacağım”, yan cümlecik: “eve gidip”)
• Kitap okursan başarılı olursun. (Temel cümlecik: “başarılı olursun”, yan cümlecik: “kitap okursan”)

Temel cümlecik ve yan cümlecik birleşik cümlelerde bir arada bulunur ve cümlenin anlamını genişletir.

Ek Temel ve Yan Cümlecik Örnekleri:

• Yemek yapıp televizyon izledim.
• Erken kalkarsan işe zamanında yetişirsin.
• Ali, eve geldiğinde beni aradı.

Bu ek örneklerde de temel ve yan cümleciklerin birleşimi görülmektedir.

---

Yapısı bakımından cümlelerin bu geniş açıklamalarıyla dilde nasıl farklı cümle türleri oluşturulabileceğini, bu yapıların nasıl kullanıldığını anlamış olduk.