Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri

Yapım Ekleri ve Çekim Ekleri

yazar

Ekler, sözcüklerin cümledeki işlevlerini belirlemek veya sözcüklerden yeni sözcükler türetmek amacıyla kullanılan ses veya hece birimlerine verilen isimdir. Ekler, iki ana kategoriye ayrılır: yapım ekleri ve çekim ekleri.

Yapım ekleri, bir sözcük üzerine eklenerek yeni bir sözcük oluşturur. Örneğin, “göz” köküne “lük” yapım eki eklenerek “gözlük” sözcüğü oluşturulur. Bu ekler, anlam değişikliği ve türetme işlemi gerçekleştirir.

Çekim ekleri ise var olan sözcüklerin anlamını değiştirmeden, sözcüklerin dilbilgisel işlevlerini ve ilişkilerini belirler. Örneğin, “gözlük” kelimesine “-te” ekini ekleyerek “gözlükte” şeklinde bir kullanım elde ederiz. Burada çekim eki, sözcüğün hangi durumda olduğunu belirtir.

Türkçede, eklerin sıralanışında genel bir kural vardır. Öncelikle yapım ekleri kullanılır ve ardından çekim ekleri eklenir. Bu kuralın bazı nadir istisnaları bulunmakla birlikte, genellikle ekler bu sıraya göre gelir. Türkçede yer alan temel ekler şunlardır:

 

  1. YAPIM EKLERİ

    1. İsimden İsim
    Yapım Ekleri
    2. İsimden Fiil
    Yapım Ekleri
    3. Fiilden
    İsim Yapım Ekleri
    4. Fiilden
    Fiil Yapım Ekleri

    II. ÇEKİM EKLERİ

    A. İsim Çekim Ekleri

    1. Hal (Durum) Ekleri
    2. İyelik Ekleri
    3. Çokluk Ekleri
    4. Tamlayan Eki
    5. İlgi Eki
    6. Eşitlik Eki
    7. Ek-fiil Ekleri
    8. “-le” Vasıta Eki
    9. “mi” Soru Eki

    B. Fiil Çekim Ekleri

    1. Haber Ekleri
    2. Dilek Ekleri
    3. Kişi (Şahıs) Ekleri
    4. Soru Eki
    5. Ek-fiil

 

 

YAPIM EKLERİ

Yapım ekleri, eklenmiş oldukları kelimelerin anlamını değiştirerek yeni kelimeler türeten özel eklerdir. Bu ekler, isim ya da fiil köklerine veya gövdelerine eklendiğinde, onları hem anlam hem de tür açısından değiştirir. Yapım ekleri her zaman çekim eklerinden önce gelir ve bir sözcüğün yapım eki alması, onu türemiş bir kelime yapar. Aksi takdirde, bir kelime birden fazla çekim eki almış olsa da türemiş bir kelime olarak kabul edilmez. Yapım ekleri, genellikle dört ana kategoriye ayrılır:

1. İsimden İsim Yapım Ekleri

İsim kök veya gövdelerine eklenerek yeni isimler türeten eklerdir. Bu ekler şunlardır:

  • -lık: Bu ek, isimlerden yeni isimler türetir. Örneğin: “şekerlik”, “tuzluk”, “suluk”, “kışlık”, “gençlik”, “rehberlik”, “aylık”.
  • -lı: Bu ek, isim köklerinden sıfat türetir. Örnekler: “akıllı”, “ağaçlı”, “acılı”, “bilgili”, “başlı”, “paralı”, “şehirli”, “renkli”, “tuzlu”, “evli”.
  • -sız: Bu ek, bir isimden zıt anlamlı bir isim türetir. Örnekler: “evsiz”, “tuzsuz”, “eşsiz”, “susuz”, “huysuz”, “işsiz”, “yurtsuz”, “takasız”.
  • -cı: İsimlere eklenerek bir meslek veya kişinin niteliğini ifade eden isimler oluşturur. Örnekler: “aşçı”, “izci”, “dişçi”, “çaycı”, “şakacı”, “işçi”, “yolcu”, “kapıcı”, “kiracı”.
  • -daş: Bu ek, aynı köken veya özellikleri paylaşan kişileri ifade eder. Örnekler: “soydaş”, “vatandaş”, “yurttaş”, “meslektaş”, “arkadaş”, “yoldaş”.
  • -er ve -ar: Bu ekler sayılara göre sıfatlar türetir. Örnekler: “sekizer”, “üçer”, “altışar”.
  • -ıncı: Bu ek, sıralama yapan isimler oluşturur. Örnekler: “beşinci”, “dokuzuncu”, “sekizinci”.
  • -cıl: Bu ek, bir isimden yeni bir sıfat türetir. Örnekler: “evcil”, “bencil”, “otçul”, “etçil”, “insancıl”.
  • -cık: Bu ek, küçültme anlamı katar. Örnekler: “kitapçık”, “ayıcık”, “tepecik”, “kulakçık”, “kızılcık”.
  • -ce ve -ca: Bu ekler, bir şeyi ifade eden adlar türetir. Örnekler: “Türkçe”, “Arapça”, “İngilizce”, “Çatalca”, “yumuşakça”.
  • -ceğiz ve -cağız: Bu ekler, küçültme ve sevimlilik ifade eder. Örnekler: “çocukcağız”, “adamcağız”, “kızcağız”.
  • -msi: Bu ek, bir isme benzerlik anlamı katar. Örnekler: “ekşimsi”, “acımsı”, “tepemsi”.
  • -sal: Bu ek, bir isimden yeni bir isim türetir ve genellikle yer veya durum bildiren isimler oluşturur. Örnekler: “kumsal”, “evrensel”.
  • -sı: Bu ek, bir ismin niteliğini belirten sıfatlar oluşturur. Örnekler: “ipeksi”, “çocuksu”.
  • -şın: Bu ek, belirli bir özelliği ifade eden sıfatlar oluşturur. Örnekler: “sarışın”.
  • -z: Bu ek, belirli bir özelliği ifade eder ve genellikle sıfatlar türetir. Örnekler: “ikiz”, “yalnız”.
  • -ti: Bu ek, belirli sesler veya hareketleri ifade eden isimler türetir. Örnekler: “esinti”, “cıvıltı”, “cızırtı”, “çıtırtı”, “horultu”, “patırtı”, “şakırtı”, “şırıltı”.
  • -ıt: Bu ek, yaş eşdeğerleri ifade eden isimler oluşturur. Örnekler: “yaşıt”.
  • -el: Bu ek, genellikle isim türetir. Örnekler: “sözel”.
  • -çın: Bu ek, genellikle sıfat veya isimler türetir. Örnekler: “yalçın”.
  • -ki: Bu ek, bir zaman dilimi veya belirli bir yer ile ilgili isimler oluşturur. Örnekler: “yarınki”, “dünkü”, “akşamki”, “sabahki”.
  • -leyin: Bu ek, zaman zarfı oluşturur. Örnekler: “akşamleyin”, “sabahleyin”.
  • -gil: Bu ek, soyadı veya bir gruba ait isimler oluşturur. Örnekler: “Mustafagil”, “İsmailgil”.

2. İsimden Fiil Yapım Ekleri

İsim köklerine veya gövdelerine eklenerek yeni fiiller türeten eklerdir. Bu ekler şunlardır:

  • -al ve -el: Bu ekler, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “azal-”, “düzel-”, “daral-”, “boşal-”, “çoğal-”, “körel-”.
  • -la ve -le: Bu ekler, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “avla-”, “izle-”, “işle-”, “başla-”, “sula-”, “suçla-”, “terle-”, “taşla-”, “özetle-”.
  • -l: Bu ek, bir isme eklenerek fiil türetir. Örnekler: “doğrul-”, “alçal-”, “kısal-”, “incel-”, “sivril-”, “durul-”, “eksil-”.
  • -sa ve -se: Bu ekler, isim köklerinden fiil türetir. Örnekler: “susa-”, “garipse-”, “önemse-”.
  • -ımsa ve -imse: Bu ekler, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “benimse-”, “kötümse-”, “azımsa-”, “özümse-”.
  • -a ve -e: Bu ekler, isim köklerinden fiil türetir. Örnekler: “boşa-”, “kana-”, “oyna-” (oyun-a), “benze-” (beniz-e).
  • -leş ve -laş: Bu ekler, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “beyazlaş-”, “şakalaş-”, “dertleş-”, “çocuklaş-”, “taşlaş-”.
  • -lan ve -len: Bu ekler, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “evlen-”, “izlen-”, “içlen-”, “hoşlan-”, “seslen-”, “yaşlan-”.
  • -ar ve -er: Bu ekler, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “karar-” (kara-ar), “yeşer-” (yeşil-er), “ağar-” (ak-ar).
  • -da ve -de: Bu ekler, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “ışılda-”, “fısılda-”, “gürülda-”, “hışırda-”, “horulda-”, “çıtırda-”.
  • -at: Bu ek, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “yönet-”, “gözet-”.
  • -kır: Bu ek, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “haykır-”, “sümkür-”, “fışkır-”.
  • -ık: Bu ek, isimlerden fiil türetir. Örnekler: “birik-”, “gözük-”, “gecik-”, “acık-”.

3. Fiilden İsim Yapım Ekleri

Fiil köklerine veya gövdelerine eklenerek isim türeten eklerdir. Bu ekler şunlardır:

  • -ım: Fiil köklerinden isimler türetir. Örnekler: “alım”, “akım”, “giyim”, “bakım”, “bilim”, “üretim”, “tüketim”, “yıkım”.
  • -ı, -i, -u, -ü: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “gezi”, “yazı”, “doğu”, “tartı”, “koşu”, “koku”, “sıkı”, “artı”, “sayı”, “sürü”.
  • -gı, -gi, -gu, -gü: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “silgi”, “sergi”, “vergi”, “bilgi”, “algı”, “sevgi”, “çalgı”, “saygı”.
  • -kı, -ki, -ku, -kü: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “atkı”, “baskı”, “bitki”, “biçki”, “keski”, “tutku”, “uyku”.
  • -gın, -gin, -gün, -gün: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “kırgın”, “kızgın”, “durgun”, “yaygın”, “bilgin”, “dalgın”.
  • -kın, -kin, -kun, -kün: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “bitkin”, “seçkin”, “baskın”, “düşkün”, “küskün”, “tutkun”.
  • -k: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “çürük”, “soğuk”.
  • -ık, -ik, -uk, -ük: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “açık”, “atık”, “çatık”, “sanık”, “yarık”, “kesik”, “kırık”, “bozuk”.
  • -ak, -ek: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “kaçak”, “uçak”, “durak”, “yatak”, “konak”, “korkak”, “ürkek”.
  • -ıcı, -ici, -ucu, -ücü: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “alıcı”, “bakıcı”, “tutucu”, “kalıcı”, “kurucu”, “geçici”, “satıcı”.
  • -r, -ır, -ir, -ur, -ür: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “gelir”, “okur”, “gider”, “düşünür”.
  • -t, -ıt, -it, -ut, -üt: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “taşıt”, “yakıt”, “ölçüt”, “geçit”, “umut”.
  • -ıntı, -inti, -untu, -üntü: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “esinti”, “kırıntı”, “alıntı”, “sarsıntı”, “üzüntü”.
  • -anak, -enek: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “görenek”, “olanak”, “tutanak”, “seçenek”, “gelenek”.
  • -gıç, -giç, -guç, -güç: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “dalgıç”, “bilgiç”, “başlangıç”.
  • -ce ve -ca: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “eğlence”, “düşünce”, “sakınca”, “güvence”.
  • -tı: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “kızartı”, “morartı”, “belirti”, “karartı”, “bağırtı”.
  • -maca ve -mece: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “bulmaca”, “bilmece”.
  • -kan ve -ken: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “unutkan”, “üretken”, “çalışkan”, “iletken”.
  • -ın ve -in: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “akın”, “yığın”, “tütün”, “ekin”.
  • -ga ve -ge: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “bilge”, “süpürge”, “bölge”, “dalga”, “gösterge”.
  • -gaç ve -geç: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “utangaç”, “yüzgeç”, “üşengeç”.
  • -inç: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “sevinç”, “gülünç”, “korkunç”.
  • -sel ve -sal: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “görsel”, “işitsel”.
  • -maç: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “yırtmaç”.
  • -mbaç: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “saklambaç”, “dolambaç”.
  • -e: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “dize”, “süre”.
  • -ç: Fiillerden isimler türetir. Örnekler: “sevinç”, “usanç”, “inanç”.

Fiilimsi (eylemsi) ekler dilimizde fiilden isim yapım ekleri olarak kabul edilir. Bunlar:

  • -me ve -ma: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “danışma”, “okuma”, “yazma”, “sevme”, “başlama”.
  • -mek ve -mak: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “yemek”, “içmek”, “çalışmak”, “gelmek”, “gitmek”.
  • -ış, -iş, -uş, -üş: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “açılış”, “bitiş”, “dikiş”, “yürüyüş”, “atış”, “gülüş”, “oturuş”.
  • -an ve -en: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “inleyen” (çocuk), “gülen” (adam), “çalışan” (işçi), “gezen” (tilki).
  • -ası ve -esi: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “yazılası” (dünya), “öpülesi” (eller), “bakılası” (fal), “kırılası” (eller).
  • -mez ve -maz: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “bitmez” (hayaller), “yaramaz” (öğrenci), “yılmaz” (bekçi), “çıkmaz” (sokak).
  • -r, -ar, -er: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “geçer” (not), “bilir” (kişi), “çalar” (saat).
  • -dik, -dük, -duk: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “tanıdık” (adam), “olmadık” (işler).
  • -ecek ve -acak: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “yakacak” (odun), “gelecek” (günler), “içecek” (su).
  • -mış ve -miş: Bu ekler, fiillerden isimler türetir. Örnekler: “geçmiş” (zaman).

4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri

Fiil köklerine veya gövdelerine eklenerek yeni fiiller türeten eklerdir. Bu ekler şunlardır:

  • -t, -ıt, -it, -ut, -üt: Bu ekler, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “acıt-”, “arat-”, “uzat-”, “okut-”, “beklet-”.
  • -l, -ıl, -il, -ul, -ül: Bu ekler, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “atıl-”, “soyul-”, “çizil-”, “yazıl-”, “kırıl-”.
  • -ış, -iş, -uş, -üş: Bu ekler, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “uçuş-”, “yazış-”, “atış-”, “itiş-”, “kaçış-”.
  • -n: Bu ek, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “yıkan-”, “alın-”, “sevin-”, “taran-”, “sürün-”, “başlan-”, “görün-”.
  • -dır, -dir, -tır, -tir: Bu ekler, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “açtır-”, “yazdır-”, “yaptır-”, “koştur-”, “astır-”.
  • -r, -ır, -ir, -ur, -ür: Bu ekler, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “kaçır-”, “uçur-”, “batır-”, “şaşır-”.
  • -ar ve -er: Bu ekler, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “çıkar-”, “kopar-”, “gider-”.
  • -ala ve -ele: Bu ekler, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “itele-”, “silkele-”, “kovala-”, “eşele-”, “tepele-”, “durala-”.
  • -ı: Bu ek, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “kazı-”, “sürü-”.
  • -mse: Bu ek, fiillerden yeni fiiller türetir. Örnekler: “gülümse-”, “anımsa-”, “duyumsa-”.

 

 

 

II. ÇEKİM EKLERİ

Çekim ekleri, kelimelerden yeni sözcükler türetmeyen, ancak onlara işlev kazandıran eklerdir. Bu ekler, kelimelerin anlamını değil biçimini değiştirir ve cümlede kelimelerin üstlendiği görevleri, sayıyı, zamanı, hali, şahsı belirtir. Çekim ekleri, isim çekim ekleri ve fiil çekim ekleri olarak ikiye ayrılır.

A. İsim Çekim Ekleri

1. Hal (Durum) Ekleri
İsimlere belirtme, yönelme, bulunma, ayrılma (çıkma-uzaklaşma) anlamları katan eklerdir. Hal ekleri dört grupta incelenir:

  • A. Belirtme Hâl Eki (-ı, -i, -u, -ü): Fiildeki iş, oluş ve hareketten etkilenen varlığı gösterir ve cümlede “belirtili nesne” görevindedir.Örnekler:
    • Okulu güzelce temizlediler.
    • Kitabı bir günde bitirdi.
    • Dünyayı verseler bana onu vermem.

    Not: “-ı, -i, -u, -ü” sesleri belirtme hâl eki olduklarında tamlama oluşturmalarıyla “iyelik ekleri”nden ayrılır.

    • Evi temizledim. (Belirtme hâl eki; cümlenin başına “onun” tamlayanı getirilemez.)
    • Evini temizledim. (Birincisi iyelik eki, ikincisi belirtme hâl ekidir.)
  • B. Yönelme Hâl Eki (-e, -a): İsimlere yönelme, yaklaşma ve ulaşma anlamı katar. Bu eki alan sözcükler genellikle dolaylı tümleç görevindedir.Örnekler:
    • Sabah okula yürüyerek gitti. (Yönelme anlamında)
    • Kitabı ona aldım. (İçin, amaç ilgisi kurmuştur.)
  • C. Bulunma Hâl Eki (-de, -da, -te, -ta): İsimlere durum, yer ve zaman bildirir. Genellikle dolaylı tümleç görevinde olur.Örnekler:
    • Okulda her zaman örnek bir öğrenci.
    • Olanları annesinden evde öğrendi. (İsmi fiile bağlamıştır.)
  • D. Ayrılma (Çıkma-Uzaklaşma) Hâl Ekleri (-den, -dan, -ten, -tan): İsimlere zaman, yer, karşılaştırma ve sebep bildirir. Genellikle eklendiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar.Örnekler:
    • İstanbuld’an güzel bir şehir.
    • Sabahtan bu işle uğraşıyor. (Zaman bildirmiş.)

2. İyelik (Tamlanan) Ekleri (-m, -n, -i, -miz, -niz, -leri)
Adlara ve ad soylu sözcüklere aitlik anlamı katan, onların neye, kime ait olduklarını belirten eklere denir. İyelik ekleri, tamlamalarda “tamlanan” kısmını oluşturur.

Örnekler:

  • Arabam (benim arabam)
  • Senin babanı gördüm.
  • Bütün bunları sizin kardeşiniz yaptı.

3. Çokluk Ekleri (-lar, -ler)
Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katar ve varlıkların birden fazla olduğunu belirtir.

Örnekler:

  • İnsanlar inançla yaşar.
  • Yapraklar bir bir dökülüyordu.

4. İlgi (Tamlayan) Eki (-ın, -in, -un, -ün, -im)
Ad tamlamalarında tamlayan olan sözcüğe gelerek belirtili ad tamlaması oluşturur.

Örnekler:

  • Bahçenin çiçekleri herkesi büyüledi.
  • Bizim okulumuz yeniden boyanmış.

5. İlgi Eki-İlgi Zamiri (ki)
Ek halinde bulunan bir zamirdir. Belirtili isim tamlamalarında “tamlanan” unsurunun yerini tutar.

Örnekler:

  • Seninki (senin evin)
  • Bizimki (bizim evimiz)

6. Eşitlik Ekleri (-ca, -ce, -ça, -çe)
İsim veya isim soylu sözcüklere gelerek onlara farklı anlamlar katar. Genellikle zarf tümleci görevindedir.

Örnekler:

  • Sence bu yapılanlar doğru mu? (Görelik)
  • Çocukça davranışlar sergiliyordu. (Benzerlik)

7. Ek-fiil Ekleri
İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek onları yüklem yapar. Ek-fiil, isme geldiğinde dört şekilde yer alır.

  • Geniş Zaman: III. kişilere “-dır” eki getirilir.
    • Çalışkandır
  • Görülen Geçmiş Zaman: “-idi” eki getirilir.
    • Çalışkandı
  • Öğrenilen Geçmiş Zaman: “-imiş” eki getirilir.
    • Çalışkanmış
  • Şart Çekimi: İsim veya isim soylu sözcüklerle yan cümlecik kurar.
    • Çalışkansa

8. “-le” Vasıta Eki
İsim ve isim soylu sözcüklere gelerek çeşitli anlam ilgileri kurar. Ünlüyle biten sözcüklere geldiğinde araya “y” kaynaştırma ünsüzü girer.

Örnekler:

  • Öğrenciler sırayla içeri alındılar. (Edat tümleci)
  • Fırtınayla ağaçlar devrildi. (Sebep)

9. “mi” Soru Eki
İsim ve isim soylu sözcüklere gelir ve kendisinden önceki sözcükten her zaman ayrı, sonraki eklerle bitişik yazılır.

Örnekler:

  • Bunları bize yapan sen misin? (Soru ekidir.)

B. Fiil Çekim Ekleri

Fiillere gelen çekim ekleri, fiillerin kök ve gövdelerine gelerek fiillerin şeklini, zamanını, olumluluk-olumsuzluk durumlarını ve kişisini belirtir.

1. Haber Ekleri
Fiillere farklı zaman anlamları katan eklerdir.

  • Öğrenilen Geçmiş Zaman “-mış, -miş, -muş, -müş”
    • Ali, dün evde arkadaşına bir mektup yazmış.
  • Görülen Geçmiş Zaman “-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü”
    • Bütün konuları sınıfta öğretmenin gözetiminde yazdım.
  • Şimdiki Zaman “-yor, -mekte, -makta”
    • Büyük bir aşkla ve heyecanla bunları yazıyorum.
  • Gelecek Zaman “-ecek, -acak”
    • Gelecek hafta bir ziyaret için İstanbul’a gideceğim.
  • Geniş Zaman “-r, -ar, -er”
    • Her sabah düzenli olarak burada koşu yaparım.

2. Dilek (Tasarlama) Kipleri
Fiillere gereklilik, şart, soru, istek ve emir anlamı katar.

  • Gereklilik Kipi “-meli, -malıyım”
    • Başarmak için daha fazla çalışmalısın.
  • Şart Kipi “-sa, -se”
    • Bu kadar çalışkansa, bu sınavı da kazanır.
  • İstek Kipi “-e, -a”
    • Hadi gel.
  • Emir Kipi “-sın, -sin”
    • Git!

3. Kişi (Şahıs) Ekleri: Fiillere kip eklerinden sonra eklenen ve eylemi kimin gerçekleştirdiğini belirten eklerdir.

Örnekler:

  • Yazdı-m (I. tekil kişi eki): “Ben yazdım.”
  • Yazdı-n (II. tekil kişi eki): “Sen yazdın.”
  • Yazdı (III. tekil kişi eki): “O yazdı.”
  • Yazdı-k (I. çoğul kişi eki): “Biz yazdık.”
  • Yazdı-nız (II. çoğul kişi eki): “Siz yazdınız.”
  • Yazdı-lar (III. çoğul kişi eki): “Onlar yazdılar.”

Şahıs Eklerinin Cümledeki Kullanımına Örnekler:

  • “Bunları senin için geçen gün yazdım.”
  • “Niçin geçen hafta buraya gelmedin?”
  • “Bütün bunları o yaptı.”
  • “Konserde saatlerce müzik çaldık.”
  • “Yazıyı oldukça hızlı okudunuz.”
  • “Annelerinin ardından saatlerce ağladılar.”

**4. Soru Eki “mı, mi, mu, mü?”: Fiillere eklenerek büyük ve küçük ünlü uyumuna uyan, soruya dönüşüm sağlayan eklerdir.

Örnekler:

  • Yazdım mı?
  • Yazdın mı?
  • Yazdı mı?
  • Yazdık mı?
  • Yazdınız mı?
  • Yazdılar mı?

Soru Eklerinin Cümledeki Kullanımına Örnekler:

  • “Her zaman sizinle alışverişe çıkar mı?”
  • “Bunların trafik suçu olduğunu bilmiyor mu?”
  • “Yoksa yeterince çalışmıyor muyuz?”

5. Ek-Fiil: Fiillere eklenerek birleşik zamanlı fiil oluşturan ve fiil çekim eki olarak kullanılan eklerdir.

Örnekler:

  • Ağlıyordum (ağlıyor i-di-m): “Ben ağlıyordum.”
  • Ağlıyordun (ağlıyor i-di-n): “Sen ağlıyordun.”
  • Ağlıyormuş (ağlıyor i-miş): “O ağlıyormuş.”
  • Ağlıyorsa (ağlıyor i-se): “Eğer ağlıyorsa.”
  • Ağlayacakmış (ağlayacak i-miş): “Ağlayacakmış.”

Ek-Fiilin Cümle İçerisindeki Kullanımına Örnekler:

  • “Her sabah Hafız’ın mezarı başında bir bülbül ağlarmış.” (ağlar i-miş)
  • “Onu karşısında görünce sürekli gülüyordu.” (gülüyor i-di)
  • “Bizi erken saatlerde şehrin girişinde bekleyecekmiş.” (bekleyecek i-miş)
  • “Kalbi bizim için yanıyorsa vicdanı iflas etmemiştir, demektir.” (yanıyor i-se)

EKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ ÖZELLİKLER:

  1. Türkçede genellikle yapım ekleri önce, ardından çekim ekleri gelir. Bu kuralın bazı istisnaları olabilir. Örneğin, sıfat yapan “-de, -da” ekleri bu kuralın dışında kalabilir.

Örnek 1:

  • Yazılıdan: Yaz- fiil kökü, -ı fiilden isim yapım eki, -l fiilden fiil yapım eki, -ı fiilden isim yapım eki, -dan uzaklaşma hal eki. Burada, önce yapım ekleri ardından çekim ekleri gelir.

Örnek 2:

  • Evdeki: Ev-de-ki. Burada ev köken sözcüktür; -de çekim eki ve -ki sıfat yapan ektir. Burada çekim eki yapım ekinden önce gelmiştir.
  1. İsimden fiil yapım eki “-imse” ile fiilden fiil yapım eki “-imse” birbirinden ayırt edilmelidir.

Örnekler:

  • Azımsa (isimden fiil yapım eki): “Azımsa” (isimden türetilmiş fiil)
  • Özümse (isimden fiil yapım eki): “Özümse” (isimden türetilmiş fiil)
  • Anımsa (fiilden fiil yapım eki): “Anımsa” (fiilden türetilmiş fiil)
  • Gülümse (fiilden fiil yapım eki): “Gülümse” (fiilden türetilmiş fiil)
  1. “-sal” eki hem isimden isim yapım eki hem de fiilden isim yapım eki olarak kullanılır.

Örnekler:

  • Kumsal (isimden isim yapım eki)
  • İşlevsel (isimden isim yapım eki)
  • Görsel (fiilden isim yapım eki)
  • İşitsel (fiilden isim yapım eki)
  1. Bir sözcük birden fazla yapım eki veya çekim eki alabilir.

Örnekler:

  • Gözlükçülük (göz-lük-çü-lük): Birden fazla yapım eki almıştır.
  • Askılık (as-kı-lık): Birden fazla yapım eki almıştır.
  • Gezici (gez-i-ci): Birden fazla yapım eki almıştır.
  • Çocuklardan (çocuk-lar-dan): Birden fazla çekim eki almıştır.
  • Yazdılar (yaz-dı-lar): Birden fazla çekim eki almıştır.
  • Yazacaklardı (yaz-acak-lar-dı): Birden fazla çekim eki almıştır.
  1. “-i” sesi hem belirtme hal eki, hem iyelik eki hem de fiilden isim yapım eki olarak kullanılabilir. Tamlama kuruyorsa iyelik eki; kurmuyorsa belirtme hal eki olarak değerlendirilir.

Örnekler:

  • Evi yanmış. (İyelik eki): “Onun” tamlayanı başa gelebileceği için iyelik ekidir. “Onun evi yanmış.” denilebilir.
  • Evi temizledim. (Hal eki): “Onun evi temizledim.” denilemediği için -i sesi iyelik eki değil, hâl (durum) ekidir.
  • Gezigüzel geçmiş. (Fiilden isim yapım eki): Bu cümlede -i sesi yapım ekidir.
  1. “-de, -da” eki hem yapım eki hem de çekim eki olarak kullanılabilir. Sıfat yapan “-de, -da” eki yapım eki; hâl eki olan “-de, -da” ise çekim ekidir.

Örnekler:

  • Sözde özne sorulmuş. (Sıfat yapan ektir, dolayısıyla yapım ekidir.)
  • Evde ders çalışır. (Hâl eki yapan ektir, dolayısıyla çekim ekidir.)
  1. Türkçede bazı ekler yazılışları benzer olmasına rağmen, görevleri bakımından farklıdır.

Örnekler:

  • Evin direği yıkıldı. (Tamlayan eki)
  • Senin evin nerede? (İyelik eki)
  • Ekin ekme zamanı gelmişti. (Fiilden isim yapım eki)
  1. “-ler, -lar” eki hem çoğul eki hem de üçüncü çoğul şahıs eki olarak kullanılabilir.

Örnekler:

  • Sıralar bir bir temizlendi. (Çoğul eki)
  • Sabaha karşı geldiler. (III. çoğul şahıs eki)
  1. “-dan, -den” eki hem sıfat (yapım eki) hem de uzaklaşma hâl eki (çekim eki) olarak kullanılır.

Örnekler:

  • Evden yürüyerek ayrıldı. (Uzaklaşma hal eki – çekim eki)
  • Candan dostlara kocaman selamlarını iletti. (Sıfat yapan ek – yapım eki)
  1. “-me, -ma” eki hem olumsuzluk (çekim eki) hem de fiilden isim yapım eki olarak kullanılır.

Örnekler:

  • Gülme komşuna gelir başına. (Olumsuzluk eki – çekim eki)
  • İzleme komitesi maç için toplandı. (Fiilden isim yapım eki)
  1. Sıfat-fiil eklerinin birçoğu ile haber kipleri şekilce benzerlik gösterir. Cümledeki anlamdan ayırt edilebilir. Sıfat-fiil ekleri, fiilden isim yapım ekleri; haber kipleri ise çekim ekleridir.

Örnekler:

  • Gelecek günler parlak olacaktır. (Sıfat-fiil eki – yapım eki)
  • “Onlar da bir gün bize gelecek.” (Gelecek zaman kipi – çekim eki)
  • Bitmez hayallerle yaşamak zordur. (Sıfat-fiil eki – yapım eki)
  • “Bu sorunlar hiçbir zaman bitmez.” (Geniş zamanın olumsuzu – çekim eki)
  • Çalar saat kişilerin en büyük yardımcısıdır. (Sıfat-fiil eki – yapım eki)
  • “Orada sabahtan akşama müzik çalar.” (Geniş zaman kipi – çekim eki)
  • Tanıdık yüzlerle karşılaştık. (Sıfat-fiil eki – yapım eki)
  • “Onları ilk gördüğümüzde tanıdık.” (Görülen geçmiş zaman eki – çekim eki)
  • Yanmış yürekler dokunaklı olur. (Sıfat-fiil eki – yapım eki)
  • “Onun da zamanla yüreği yanmış.” (Öğrenilen geçmiş zaman kipi – çekim eki)

Dilbilgisi

Yorum yapın