Yapılarına Göre Fiiller, (Basit Bileşik Türemiş)

Fiiller, Türkçede eylemi ifade eden sözcüklerdir ve çeşitli yapı türlerine ayrılırlar. Bunlar, basit fiiller, türemiş fiiller ve birleşik fiiller olarak gruplandırılır. Her biri farklı yapısal özellikler taşır ve dilin zenginliğini oluşturur. Bu yazıda bu fiil türlerini ayrıntılı şekilde inceleyerek her birine ait özgün örnekler sunacağız.

1. Basit Fiiller:

Basit fiiller, kök halinde olup yapım eki almamış olan fiillerdir. Yapıları bozulmadan cümlede kullanılırlar, ancak yalnızca çekim ekleri alarak farklı kiplerde ve zamanlarda kullanılabilirler. Basit fiillerin temel özelliği, köklerinin değişmemesidir.

Örnekler:

• Babam çarşıdan geldi.
  Bu cümledeki “gel” sözcüğü bir fiil köküdür ve üzerine sadece “-di” çekim eki eklenmiştir. Bu nedenle “geldi” basit fiildir.
• Burak parka gitti.
  Cümledeki “git” kökü üzerine “-ti” eklenmiştir. Fiil, yapım eki almadığı için basit bir fiildir.

Bu örneklerde görüldüğü gibi, basit fiiller yalnızca çekim ekleri alır, anlamlarında köklü bir değişiklik söz konusu değildir.

2. Türemiş Fiiller:

Türemiş fiiller, isim ya da fiil köklerine yapım ekleri getirilerek oluşturulan fiillerdir. Yapım ekleri, kökün anlamını değiştirir ya da genişletir, böylece yeni bir fiil oluşur. Türemiş fiiller, dilin zenginleşmesini sağlayan önemli bir yapısal özellik taşır.

Örnekler:

• Arkadaşımın gelişine sevindim.
  Bu cümledeki “sev” kökü, “-in” yapım eki ile birleşerek “sevinmek” fiilini oluşturur. Bu durum, yapım eki alarak türemiş bir fiil ortaya çıkarmaktadır.
• Yarışma başladı.
  Burada, “baş” isim köküne “-la” yapım eki eklenmiş ve “başlamak” fiili türemiştir.

Bu örneklerde, köklere eklenen yapım eklerinin, fiillerin anlamını değiştirdiğini ve yeni anlamlar oluşturduğunu görüyoruz. “Sevmek” ve “başlamak” gibi türemiş fiiller, köklerinden farklı bir anlam taşırlar.

3. Birleşik Fiiller:

Birleşik fiiller, iki ya da daha fazla sözcüğün birleşerek yeni bir fiil oluşturmasıyla meydana gelir. Bu tür fiiller hem yapısal olarak hem de anlam bakımından zenginlik sunar. Birleşik fiiller üç ana başlık altında incelenir: kurallı birleşik fiiller, yardımcı fiille kurulan birleşik fiiller ve anlamca kaynaşmış birleşik fiiller.

3.1. Kurallı Birleşik Fiiller:

Kurallı birleşik fiiller, belirli kurallar çerçevesinde oluşan fiillerdir. Bu tür fiillerde genellikle bir yardımcı fiil bulunur ve fiile anlam katar. Kurallı birleşik fiiller dört ana grupta incelenir: yeterlik fiili, tezlik fiili, sürerlik fiili ve yaklaşma fiili.

• Yeterlik Fiili:
  Fiillere -e/-a yardımcı sesleri ile birlikte “bilmek” fiili eklenerek yapılır. Yeterlik fiilleri, başarma, güç yetirme ya da olasılık anlamı taşır.

  Örnekler:

  • Bu soruyu çözebilirim. → Başarma anlamı
  • Bu çantayı taşıyabilir. → Gücü yetme anlamı
  • Akşam size gelebiliriz. → Olasılık anlamı

  Yeterlik fiilinin olumsuz biçiminde “bilmek” yardımcı fiili yerine olumsuzluk eki “-me/-ma” getirilir.

  • Soruyu çözemem. → Olumsuzluk anlamı
• Tezlik Fiili:
  Fiillere -ı/-i/-u/-ü yardımcı sesleri ile birlikte “vermek” fiili eklenerek yapılır. Tezlik fiilleri eylemin hızla gerçekleştiğini ifade eder.

  Örnekler:

  • Bahçeye koşuverdi.
  • Bir ekmek alıver.

  Tezlik fiilinin olumsuz biçiminde fiilin köküne “-me/-ma” olumsuzluk eki eklenir ve bu kullanımda önem vermeme anlamı vardır.

  • Bunu da almayıver. → Önemsememe anlamı
• Sürerlik Fiili:
  Fiillere -e/-a yardımcı sesleri ile birlikte “durmak, kalmak, gelmek” fiilleri eklenerek yapılır. Sürerlik fiili, eylemin sürekliliğini belirtir. Olumsuz kullanımı yoktur.

  Örnekler:

  • Siz gidedurun, ben yetişirim.
  • Arkasından bakakaldık.
  • Süregelen olaylar bizi tedirgin etti.
• Yaklaşma Fiili:
  Fiile -e/-a yardımcı sesleri ile birlikte “yazmak” fiili eklenerek yapılır. Bu yapı, eylemin neredeyse gerçekleştiğini belirtir. Günlük dilde kullanımı azalmış bir yapıdır.

  Örnek:

  • Heyecandan kalbim durayazdı.

3.2. Yardımcı Fiille Kurulan Birleşik Fiiller:

“Etmek, eylemek, olmak, kılmak” gibi yardımcı fiillerin isim soylu sözcüklerle bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Bu tür fiiller genellikle ayrı yazılır. Ancak ses artması ya da eksilmesi olduğunda birleşik yazılırlar.

Örnekler:

• mecbur olmak
• yardım etmek
• namaz kılmak
• perişan eylemek

Eğer ses türemesi ya da eksilmesi olursa birleşik yazılırlar:

• seyir etmek → seyretmek (ses eksilmesi)
• af etmek → affetmek (ses artması)

3.3. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:

İki ya da daha fazla sözcüğün bir araya gelerek yeni bir anlam oluşturmasıyla meydana gelir. Bu birleşik fiiller, deyim haline gelmiştir ve sözcüklerin tek tek anlamından farklı bir anlam taşır.

Örnekler:

• ayak diremek
• dudak bükmek
• boğaz boğaza gelmek
• aklına yatmak

Bu tür birleşik fiiller, deyimleşmiş sözcükler oldukları için anlamları farklılaşmış ve kaynaşmış bir yapı sergiler.

Basit, türemiş ve birleşik fiiller, Türkçenin zengin yapısal unsurlarını gösterir. Her bir fiil türü, dilin anlatım gücünü artıran farklı bir özellik taşır. Bu fiil türlerini doğru anlamak ve kullanmak, dilin etkin ve doğru kullanılmasına olanak tanır.