Ünsüz Türemesi (İkizleşme)

Türkçede Ünsüz Türemesi (İkizleşme)

Türkçede bazı tek heceli kelimeler, ünlü ile başlayan ekler aldığında veya “olmak”, “etmek” veya “eylemek” gibi yardımcı fiillerle birleştiğinde ünsüz türemesi, yani ünsüz ikizleşmesi görülebilir. Bu durum genellikle Arapça kökenli sözcüklerde ortaya çıkar. Arapçadan Türkçeye geçen bu kelimeler, Arapçadaki “şedde” kavramı gereği, bir ünsüzün iki kez okunmasını gerektiriyordu. Ancak Türkçede iki ünsüz yan yana bulunamayacağı için bu kelimeler bu kural çerçevesinde uyarlanmış, ünsüz kaybına uğramıştır. Ünsüz türemesi, bu kaybolan ünsüzlerin eklerle geri dönmesini ifade eder.

Ünsüz Türemesi ile İlgili Örnekler

Ünsüz Türemesi ile İlgili Açıklamalı Örnekler

1. Hak (Hakkımız)
   Arapça kökenli bu kelimenin aslı “hakk”tır. Türkçeye geçerken tek ünsüzlü formu “hak” olarak kabul edilmiştir. Ancak “olmak”, “etmek” gibi yardımcı fiillerle kullanıldığında, eski şekli olan çift ünsüz “hakk” yeniden ortaya çıkar.
2. Şık (Şıkkı)
   Bu kelimenin aslı “şıkk”tır. Türkçeye geçerken tek ünsüzle alınmıştır. “Şık” kelimesi, yardımcı fiillerle kullanıldığında eski hali olan “şıkk” olarak geri döner.
3. Rab (Rabbi)
   Aslı “Rabb” olan bu kelime, Türkçede tek ünsüzle “Rab” şeklinde kullanılır. Yardımcı eylemlerle kullanıldığında çift ünsüz olan “Rabb”e dönüşür.
4. Zam (Zammı)
   Arapçadaki “zamm” kelimesi Türkçeye “zam” olarak geçmiştir. Yardımcı fiillerle kullanıldığında “zamm” şeklinde iki ünsüzle geri döner.
5. Af (Affetmek)
   “Afv” olarak bilinen bu kelime, “af” şeklinde sadeleşmiştir. Yardımcı fiillerle kullanıldığında, ünsüz “v” “f”ye dönüşür ve ünsüz türemesi görülür.
6. His (Hissetmek)
   Aslı “hiss” olan kelime, Türkçede “his” olarak kullanılır. Yardımcı fiillerle kullanıldığında çift ünsüz “hiss”e dönüşür.
7. Zem (Zemmetmek)
   “Zemm” kelimesi, “zem” olarak sadeleşmiştir. Yardımcı fiillerle kullanıldığında, çift ünsüz “zemm” şeklinde geri döner.
8. Sır (Sırrını)
   “Sırr” olarak bilinen bu kelime, Türkçeye “sır” olarak geçer. Yardımcı eylemlerle kullanıldığında “sırr” şeklinde eski haliyle ortaya çıkar.
9. Zan (Zannetmek)
   “Zann” olan bu kelime, Türkçede “zan” olarak bulunur. Yardımcı fiillerle kullanıldığında çift ünsüz “zann”e dönüşür.
10. Şerr (Şerri)
    Arapça kökenli “şerr” kelimesi, Türkçede “şerr” olarak kullanılır. Yardımcı eylemlerle “şerri” şekline dönüşür.

Ünsüz Türemesi ile İlgili Diğer Örnekler

• Hal + olmak = hallolmak
• Ret + etmek = reddetmek
• Tıp + i = tıbbi
• Had + ini = haddini
• Ced + i = ceddi

Ünsüz Türemesi ile İlgili Açıklamalı Cümleler

1. Affetmek sadece Allah’ın verebileceği bir lütuf olarak kabul edilir.
2. Herkes haddini bilirse, toplumsal düzen daha uyumlu olur.
3. Bu yıl, çok iyi bir başarı elde edeceğimize zannediyorum.
4. Zamanında hallolmayan bir iş, pek çok sorunu beraberinde getirebilir.
5. Hiçbir tıbbi neden öne sürülmeden adamın hayatına son verildi.
6. Evladının yokluğunda, neler hissettiğini anlatmasını istiyordu.

Notlar

Ünsüz türemesi, yalnızca kökeninde çift ünsüz barındıran kelimelerde görülür. Eklerin eklenmesiyle ya da yardımcı fiillerle birleşmesiyle ünsüz çiftleri tekrar ortaya çıkar. Köklerde çift ünsüz bulunmayan kelimelerde ünsüz türemesi görülmez. Örneğin:

• Sessiz: “Ses” kökünden türemiş olup “-sız” ekinden oluşur, ünsüz türemesi söz konusu değildir.
• Özellik: “Özel” köküne “-lik” eklenir, ünsüz türemesi görülmez.
• Tembellik: “Tembel” kökünden türemiş olup “-lik” ekidir, ünsüz türemesi yaşanmaz.
• Issız: “Is” kökünden türemiş olup “-sız” ekinden oluşur, ünsüz türemesi söz konusu değildir.
• Yıllar: “Yıl” köküne “-lar” eklenir, ünsüz türemesi görülmez.

Bu şekilde kökenlerinde çift ünsüz bulunmayan kelimelerde ünsüz türemesi yaşanmaz.