Ünlü Daralması Tanımı ve Örnek Cümleler

Türkçede bazı kelimelerde “-a” ve “-e” ünlülerinin darlaşarak “-ı”, “-i”, “-u”, “-ü” seslerine dönüşmesi olayı ünlü daralması olarak adlandırılır. Bu ses değişimi, kök ya da gövde biçimindeki fiillerde görülür ve iki şekilde gerçekleşir:

a. Geniş Ünlülerle Bitip “-yor” Ekini Alan Fiillerde Ünlü Daralması:

Türkçede geniş ünlü ile biten kelimeler “-yor” eki aldığında, bu ek, geniş ünlüleri “-ı”, “-i”, “-u”, “-ü” dar ünlülerine dönüştürür.

Ünlü Daralması Kuralları:

• a ünlüsü → ı veya u sesine dönüşür.
• e ünlüsü → i veya ü sesine dönüşür.

Örnekler:

• Ağla-yor → ağlıyor
• Anla-yor → anlıyor
• Ara-yor → arıyor
• Başla-yor → başlıyor
• Bekle-yor → bekliyor
• Cevapla-yor → cevaplıyor
• De-yor → diyor
• Dinle-yor → dinliyor
• Dile-yor → diliyor
• Düşle-yor → düşlüyor
• Hopla-yor → hopluyor
• İzle-yor → izliyor
• Oyna-yor → oynuyor
• Özle-yor → özlüyor
• Gizle-yor → gizliyor
• Gözle-yor → gözlüyor
• Kana-yor → kanıyor
• Kapla-yor → kaplıyor
• Kutla-yor → kutluyor
• Planla-yor → planlıyor
• Sakla-yor → saklıyor
• Süsle-yor → süslüyor
• Söyle-yor → söylüyor
• Temizle-yor → temizliyor
• Tuzla-yor → tuzluyor
• Yakala-yor → yakalıyor
• Yaşa-yor → yaşıyor
• Ye-yor → yiyor

Ünlü Daralması ile İlgili Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar:

1. Ünlü Daralması Kontrolü:

   “-ı”, “-i”, “-u”, “-ü” seslerinin, ilgili kelimenin “-yor” ekinden önce gelen “-a” veya “-e” seslerine dönüştürülerek sözcüğün yeniden okunması gerekir. Eğer bu dönüşümde anlamlı bir kök ya da gövde ortaya çıkıyorsa, ünlü daralması söz konusudur. Aksi halde, bu sesler yardımcı ünlü olarak değerlendirilir.

   • Bekli-yor kelimesi bekle- olarak geri döndüğünden ünlü daralmasıdır.
   • Yapı-yor kelimesi yapa- olarak dönüşmediğinden yardımcı ünlüdür.
2. “Ye-“, “De-“, “Ne-” Öneklerinde Ünlü Daralması:

   “Ye-“, “De-“, “Ne-” gibi öneklerin bazı kullanımlarında ünlü daralması meydana gelirken, bazılarında bu daralma gerçekleşmez. Bu kurala uymayan yazımlar, yazım yanlışı olarak kabul edilir.

   • De-y-ecek → diyecek
   • Ne-y-e → niye
   • De-y-erek → diyerek
   • De-y-en → diyen
   • Ye-y-ecek → yiyecek
   • Ye-y-en-ler → yiyenler
   • Ye-y-elim → yiyelim
   • Ye-y-erek → yiyerek
   • Ye-y-ince → yiyince
   • Ye-y-ip → yiyip

   Uyarı: “Deyince” ve “deyip” kelimelerindeki “y” sesi ünlü daralması oluşturmaz; bu, dilimizde bir istisnadır.

   • De-y-ince → de-y-ince (Ünlü daralması olmamıştır.)
   • De-y-ip → de-y-ip (Ünlü daralması olmamıştır.)
3. Olumsuzluk Eklerinin Daralması:

   “-yor” ekinden önce gelen “-ma” ve “-me” olumsuzluk ekleri her zaman daralmaya uğrar.

   • Yazma+yor → yazmıyor
   • Gelme+yor → gelmiyor
   • Anlama+yor → anlamıyor
   • Öpme+yor → öpmüyor
   • Doyma+yor → doymuyor
   • Dinleme+yor → dinlemiyor
   • Bakma+yor → bakmıyor
   • Seçme+yor → seçmiyor
   • Susma+yor → susmuyor
   • Çözme+yor → çözmüyor
   • Okuma+yor → okumuyor
   • Gülme+yor → gülmüyor
   • Korkma+yor → korkmuyor
4. Yanlış Ünlü Daralması:

   “Ye-“, “De-“, “Ne-” dışında ünlü daralmasının olduğu tüm yazımlar yanlıştır.

   • İzleyecek → izliyecek (Yanlış yazım)
   • Dinleyelim → dinliyelim (Yanlış yazım)
   • Ağlayacak → ağlıyacak (Yanlış yazım)
   • Anlayabilir → anlıyabilir (Yanlış yazım)
   • Atlayarak → atlıyarak (Yanlış yazım)
   • Başlayacak → başlıyacak (Yanlış yazım)
   • Bilmeyecek → bilmiyecek (Yanlış yazım)
   • İnmeyecek → inmiyecek (Yanlış yazım)
   • Bekleyecek → bekliyecek (Yanlış yazım)
   • Düzenleyecek → düzenliyecek (Yanlış yazım)
   • Söyleyecek → söyliyecek (Yanlış yazım)
   • Gizleyeli → gizliyeli (Yanlış yazım)
   • Yaşayacak → yaşıyacak (Yanlış yazım)
   • Oyalayacak → oyalıyacak (Yanlış yazım)
5. Kaynaştırma Ünsüzlerinden Önce Ünlü Daralması Olmaz:

   Kaynaştırma ünsüzünden önce gelen “a” ve “e” ünlüleri ünlü daralmasına uğramaz.

   • Ağlayan → ağlıyan (Yanlış yazım)
   • Dileyen → diliyen (Yanlış yazım)
   • Söyleyecek → söyliyecek (Yanlış yazım)

Ünlü Daralması ile İlgili Cümleler:

• Gözyaşları akıyordu, hüzün dolu mevsimler arasında.
• Arkadaşını her geçen gün daha iyi anlıyor.
• Her geçen günle insan geçmişi derinlemesine düşünüyor.
• Okula varınca ağlamaya başlıyor Mustafa.
• Küçük çocuklar top oynuyordu, büyükler ise onları izliyordu.
• Bir şeyler söylüyor bize zamanın sessiz akışı.
• Hizmetliler sınıfı temizliyor, küçükler ise süslüyordu.
• Annesi ondan gizliyor, ama sürekli annesinin yolunu gözlüyor.
• O, herkese kolayca kanıyor.
• Kuşlar bu mevsimlerde mi bekliyor?
• Canlı yayında ilgili kişilerin sorularını cevaplıyor.
• Yüreğinde özlemin diğer adını saklıyor.
• Bir çalışan yolu tuzluyordu, diğeri de sürekli hopluyordu.
• Savaşsız, sevgi dolu bir dünya diliyorum.
• Herkes dikkat kesilmiş, oradakileri dinliyordu.
• Peşinden koştuğu kediyi bir anda yakalıyor.
• Ellerini masaya yaslamış çocukların geleceğini düşünüyordu.
• Furkan, o güzel gününü kutluyor; Ahmet ise tatilini planlıyordu.
• Annesini gün gün özlüyordu.

Bu şekilde, ünlü daralması ile ilgili kuralları ve örnekleri tam anlamış oluruz.