Tuyuğ Nedir? Özellikleri ve Örnekleri

Tuğla Tuğla Yıktığımız Bir Şiir Türü: Tuyuğ

Divan edebiyatının gizemli köşelerinden birine doğru yolculuğa çıkıyoruz bugün. Söz konusu olan, Türklerin şiire kazandırdığı özel bir tür: Tuyuğ.

Ne Anlama Gelir? Tuyuğ, kelimenin tam anlamıyla bir bulmaca. Cinaslarla örülü, kapalı kapılar ardına gizlenmiş ince düşüncelerin yattığı bir şiir türü. Adeta bir hazine sandığı gibi, içindeki değerli taşları bulmak için biraz çaba sarf etmek gerekiyor.

Nereden Çıktı? Kökleri eski Türk şiirinin dörtlüklerine uzanan tuyuğ, halk edebiyatındaki mani ve İran edebiyatındaki rubai gibi türlerden de etkilenerek şekillendi. Divan edebiyatında maninin karşılığı olarak görülebilir.

Konusu Ne? Aşkın tutkulu ateşi ve güzelliğin sonsuzluğu, tuyuğun en sık işlenen temaları. Şairler, bu iki kavramı ustalıkla harmanlayarak, okuyucuda derin duygular uyandırmayı amaçlarlar.

Nasıl Bir Yapısı Var?

• Kısa ve Öz: Sadece dört dizeden oluşur.
• Uyak Düzeni: Genellikle “aaxa” şeklindedir. Yani ilk ve ikinci dizeler uyaklı, üçüncü ve dördüncü dizeler uyaklıdır. Bazen de tüm dizeler birbirine uyaklıdır (“aaaa”).
• Cinas: Kelimelerin anlamlarını oynayarak ortaya çıkan cinaslar, tuyuğun en belirgin özelliklerinden biridir.
• Aruz Vzni: “Fâilâtün / fâilâtün / fâilün” kalıbı kullanılır.
• Mahlas Yok: Şairin adı belirtilmez.
• Musarra Tuyuğ: Tüm dizelerin uyaklı olduğu, daha çok lirik özellikteki tuyuğlara verilen isimdir.

Neden Önemli?

• Felsefi Derinlik: Soyut kavramları, ince bir dille ifade etmeye olanak tanır.
• Tasavvufi Boyut: İlahi aşk ve birlik temalarını işler.
• Dil Oyunları: Cinaslar sayesinde dilin zenginliği ve yaratıcılığı ortaya çıkar.

Kimler Yazmış?

• Kadı Burhaneddin: 169 adet tuyuğuyla türün en önemli temsilcilerinden biridir.
• Nesimi, Atayi, Babür Şah: Bu şairler de tuyuğ türünde önemli eserler vermişlerdir.
• Ali Şir Nevai: Özellikle Azeri ve Çağatay edebiyatında tuyuğ türüne önemli katkılarda bulunmuştur.

 Tuyuğ, Türk edebiyatının en özgün ve zorlu türlerinden biridir. Hem derin düşünceleri ifade etmek hem de dilin inceliklerini kullanmak isteyen şairler için cezbedici bir alandır. Bu nedenle, tuyuğları okumak ve anlamak, Türk şiirinin zenginliğini daha iyi kavramamızı sağlar.

Anahtar Kelimeler: tuyuğ, divan edebiyatı, nazım türü, cinas, rubai, mani, felsefe, tasavvuf, Kadı Burhaneddin, Ali Şir Nevai, Türk edebiyatı

Tuyuğ Nedir?

Türkçe kökenli olan tuyuğ kelimesi, “cinaslı, kapalı, gizli ve imalı söz” anlamına gelmektedir. Türk şairlerinin Divan Edebiyatı‘na kazandırdığı özgün bir nazım biçimidir. Felsefi düşünceler, tasavvufi konular ve ince düşünceleri ele almak için son derece uygun bir türdür.

Tuyuğun Özellikleri

• Kökeni ve Gelişimi: Tuyuğ, eski Türk şiirinin dörtlüklerinden türemiştir. Halk Edebiyatı’ndaki mani ile İran edebiyatındaki rubainin etkisiyle oluşan bu nazım türü, maninin Divan Edebiyatı’ndaki karşılığı olarak kabul edilir.
• Ana Temalar: Tuyuğlarda genellikle “aşk” ve “güzellik” temaları işlenmektedir.
• Yapı ve Uyak Düzeni: Tuyuğ, sadece bir dörtlükten oluşur. Uyak düzeni genellikle “aaxa” biçimindedir. Bazen dörtlüğün tamamı da birbirine uyaklı olabilir ve bu durumda uyak düzeni “aaaa” olarak belirlenir.
• Cinas Kullanımı: Tuyuğlarda cinaslı kafiye kullanımı yaygındır.
• Aruz Vezni: Bu nazım biçimi yalnızca “fâilâtün / fâilâtün / fâilün” kalıbıyla yazılır.
• Mahlas: Tuyuğlarda genellikle mahlas yer almaz.
• Musarra Tuyuğ: Lirik bir tarzda yazılan ve “aaaa” şeklinde kafiyelenen tuyuğlara “musarra tuyuğ” denir.
• İçerik ve Zorluk: Rubai türünde işlenen konular, tuyuğlarda da ele alınır. Dolayısıyla, bu şiirlerin ifade edilmesi oldukça zor kabul edilir.
• Edebiyatımızdaki Yeri: Türk, Azeri ve Çağatay edebiyatlarında tuyuğ örneklerine rastlanmaktadır. Özellikle Ali Şir Nevai‘nin tuyuğları büyük bir öneme sahiptir.
• Öne Çıkan Şairler: Edebiyatımızda tuyuğ denildiğinde akla gelen ilk isimlerden biri Kadı Burhaneddin’dir; 169 adet tuyuğ kaleme almıştır. Ayrıca Nesimi, Atayi ve Babür Şah gibi önemli tuyuğ şairleri de bulunmaktadır.

Tuyuğ ile İlgili Örnekler

Örnek 1

Âlemi yüzün gülistan eylemiş

Bülbülü sermest ü hayran eylemiş

Amberin zülfün perişan eylemiş

Mahını ebrinde pinhan eylemiş

 

Günümüz Türkçesiyle:

Senin yüzün âlemi gül bahçesi eylemiş

Bülbülü kendinden geçirip hayran eylemiş

Saçlarının kokusu perişan etmiş

Bulut ayı kapatıp gizlemiş

Örnek 2

Gözü can esrütmeğe hammâr imiş

Kaşı gönlü yıkmağa mi’mâr imiş

Diledim hâlim ki gözüne diyem

Turfa budur gözleri bîmâr imiş

Nesimi

Günümüz Türkçesiyle:

Gözü canı esir etmeğe kılavuz imiş

Kaşı gönlü yıkmaya mimar imiş

Halimi gözüne söylemek istedim

Şaşılacak olan da onun gözleri hasta imiş

Örnek 3

Dilberün işi itâb u nâz olur

Çeşmi câdû gamzesi gammâz olur

Ey gönül sabr it tahammül kıl ona

Yâra irişmek işi az az olur

Kadı Burhaneddin

 

Günümüz Türkçesiyle:

Güzelin işi azarlama vee nazdır

Gözü cadı gibi, gamzesi bakışı fitneye sebeptir

Ey gönül, onun yaptıklarına sabret, tahammül kıl

Sevgiliye kavuşma sabır gerektirir, yavaş yavaş olur

Örnek 4

Bîvefâ dünyâdan usandı gönül

Yoh dedi dünyayı yoh sandı gönül

Düştü aşkın oduna yandı gönül

Vahdetin kand âbına bandı gönül

Nesimî

 

Günümüz Türkçesiyle

Vefasız dünyadan usandı gönül

Yok dedi dünyayı yok saydı gönül

Düştü aşkın ateşine yandı gönül

Birliğin şeker suyuna gönül batıp çıktı.

 

Örnek 5

Dalmışam şol bahre kim pâyânı yok

Batmışam şol gence kim hüsrânı yok

Bulmuşam şol bedri kim noksânı yok

Girmişem ol şehre kim vîrânı yok

Nesimi

Günümüz Türkçesiyle:

Uçsuz bucaksız birr denize dalmışım

Tükenmeyecek birr hazineye gömülmüşüm

Hiçbir zaman eksilmeyecek birr dolunay bulmuşum

Asla viran olmayacak birr şehre girmişim