Tasavvuf, kişinin kalpten gelen bir bağlılıkla Allah’a yönelmesi, Allah’ın varlığında kendi benliğinden feragat etmesine dayanan bir düşünce biçimidir. Bu düşünce, evrende Allah’tan başka gerçek bir varlık olmadığını ve insanın Allah’tan gelip tekrar O’na döneceğini savunur. İslam inancıyla derin bir bağ içinde olan Tekke (Tasavvuf) Edebiyatı, bu felsefenin bir yansıması olarak doğmuş ve Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı adıyla da anılmıştır.
Tekke Edebiyatının Doğuşu
Bu edebi akımın kökeni, 12. yüzyılda Doğu Türkistan’da yaşamış olan Hoca Ahmet Yesevi‘ye dayanır. Yesevi’nin yetiştirdiği öğrenciler, Anadolu’da tasavvufun yayılmasında büyük rol oynamıştır. Ayrıca, Alevi-Bektaşi şairleri de tasavvufun Anadolu topraklarında güçlü bir etki kazanmasında önemli katkılar sunmuşlardır. Bu sebeple, 13. yüzyılda Anadolu’da oldukça güçlü bir Tekke Edebiyatı şekillenmiş, bu akım 19. yüzyıla kadar varlığını sürdürmüştür.
Tasavvufun Derin Soruları
Tasavvuf, insanın bu dünyaya neden gönderildiği ve Allah’ı nasıl tanıyabileceği gibi sorulara cevap arar. Tasavvufçulara göre, evrenin yaratılışının temel nedeni, yüce yaratıcının kendini görmek ve bilinmek istemesidir. Bu felsefede, tüm varlıklar Allah’tan kopmuş birer parça olarak görülür. Her şey, Allah’ın varlığının bir yansımasıdır ve bu nedenle “Vahdet-i Vücut” yani varlığın birliği fikri esas kabul edilir. Tek gerçek varlık Allah’tır; evren ve içindeki her şey, Allah’ın güzelliğinin birer yansımasıdır. İnsan, Allah’ın varlığında kendi varlığını erittiğinde ise en yüksek tasavvufi mertebeye ulaşmış olur.
Tekke (Tasavvuf) Edebiyatının Genel Özellikleri
Tekke (Tasavvuf) Edebiyatı, İslamiyet’in etkisiyle gelişmiştir.
Temel konuları arasında Allah aşkı, insan, ibadet, ahlak ve doğruluk yer alır.
Vahdet-i Vücut düşüncesi esas alınmıştır. Tüm yaratılmışlar Allah’ın bir yansıması olarak görülür.
Bu edebiyatın temsilcileri, çoğunlukla tarikat mensubu olup, derviş ya da şeyh olarak anılırlar.
Tasavvufçular, inançlarını yaymak için şiiri bir araç olarak kullanmışlardır.
Tekke Edebiyatı’nda hem aruz ölçüsü hem de hece ölçüsü kullanılmıştır, ancak hece ölçüsü daha yaygındır.
Şairler, halkın anlayabileceği sade bir dil kullanmışlardır. Ancak yer yer Arapça ve Farsça kelimeler de görülür.
Şiirler genellikle musiki eşliğinde söylenmiştir.
Şiirlerde yaygın olarak dörtlük nazım birimi kullanılmıştır, fakat beyit nazım birimi de yer yer görülür.
Yarım uyak tercihi oldukça yaygındır.
Tasavvufçular, insanları Allah aşkıyla yücelterek, onların “İnsan-ı Kâmil” mertebesine ulaşmalarına yardım etmeye çalışmışlardır.
Öne Çıkan Şairler ve Nazım Türleri
Tekke Edebiyatı, Anadolu topraklarında birçok önemli şair ve eser doğurmuştur. Bu şairlerin başında, 12. yüzyılda yaşamış Hoca Ahmet Yesevi, 13. yüzyılın önemli isimleri Hacı Bektaş Veli ve Yunus Emre, 14. yüzyılın Kaygusuz Abdal‘ı, 15. yüzyılda Pir Sultan Abdal, 17. yüzyılda Niyazi-i Mısrî gelir. Bu isimler, tasavvufi düşüncenin Anadolu’daki temel taşlarını oluşturmuşlardır.
Tekke Edebiyatı’nda ilahi, nefes, nutuk, devriye, şathiye gibi nazım türleri sıkça kullanılmıştır. İlahi, Allah’a duyulan sevginin dile getirildiği bir nazım şekli olup, Yunus Emre bu türde en mükemmel örnekleri vermiştir. Nefes, Pir Sultan Abdal gibi Bektaşi şairlerinin kaleminde şekillenmiş ve tarikat düşüncesini yaymada önemli bir rol oynamıştır.
Tasavvufi Terimlerin Anlamları
Vahdet-i Vücut (Varlığın Birliği)
Evrendeki tek ve mutlak varlığın yalnızca Allah olduğunu ifade eden bu kavram, diğer tüm görünenlerin O’nun birer yansıması veya parçası olduğunu vurgular.
Tecelli
Allah’ın varlığının, özellikle insan-ı kâmil denilen olgun insanlarda ve diğer varlıklarda belirgin hale gelmesidir. Bu, İlahi ışığın insan üzerinde parlamasıdır.
Tekke
Tasavvuf yolunda ilerleyenlerin, yani tarikat mensuplarının eğitim alıp yetiştirildikleri yerlerdir. Buralar aynı zamanda manevi birer okul ve ibadet mekânıdır.
Tarikat
Allah’a ulaşma yolunda aynı düşünce ve inançları paylaşanların oluşturduğu topluluklardır. Bu yolculukta birlik ve beraberlik esastır.
Pir
Bir tarikatın kurucusu ve en yüksek mertebesine ulaşmış olan kişidir. O, müridlerine yol gösteren manevi bir rehberdir.
Şeyh
Hem tarikatın kurucusu anlamında kullanılır hem de tarikat yolunda en üst düzeye erişmiş kişiyi ifade eder. Şeyh, bilgeliği ve tecrübesiyle topluluğa liderlik eder.
Derviş
Bir tarikata mensup olan ve o yolun kurallarını eksiksiz yerine getiren kişidir. Dervişler, dünya nimetlerinden uzaklaşıp manevi olgunluğa ulaşmayı hedeflerler.
Abdal
Diyardan diyara dolaşan, gezgin dervişlere verilen isimdir. Onlar, İlahi aşkın peşinde dünyayı gezerler.
Âşık
Allah’a derin bir sevgi ve özlem duyan kimsedir. Âşık, gönlünü İlahi aşkla doldurmuş ve O’na kavuşma arzusu taşıyan kişidir.
Maşuk
Sevilen ve özlenen; bu bağlamda Allah’ı ifade eder. Maşuk, âşığın ulaşmak istediği yüce makamdadır.
Şarap
Tasavvufta İlahi aşkı temsil eder ve mecazen “mey” olarak da anılır. Bu şarap, insanı sarhoş eden dünyevi bir içki değil, ruhu doyuran İlahi sevgidir.
Saki
Allah aşkını sunan, yol gösteren kimse anlamına gelir. Saki, âşığa İlahi aşkın kadehini uzatandır.
Kadeh
Âşığın kalbini simgeler. Bu kadeh, İlahi aşk şarabıyla doludur.
Meyhane
Tasavvufta tekke anlamında kullanılır. Burası, aşk şarabının sunulduğu manevi bir meyhane olarak görülür.
İnsan-ı Kâmil
Tasavvufta en yüksek mertebeye ulaşmış, olgun ve kemale ermiş kişiyi ifade eder. O, nefsiyle mücadeleyi kazanmış ve hakikate ulaşmıştır.
Fenafillâh
Allah’ın varlığında yok olma hâlidir. Tasavvuf yolculuğunun en son ve en yüce mertebesidir. Burada kul, kendi benliğinden sıyrılıp tamamen Allah’a yönelir.
Tekke (Tasavvuf) Edebiyatının Önemli Temsilcileri
Hoca Ahmet Yesevi: 12. yüzyılın ışık saçan velisi, tasavvufun Türkistan coğrafyasındaki öncüsü.
Hacı Bektaş Veli ve Yunus Emre: 13. yüzyılda Anadolu’nun manevi iklimini şekillendiren büyük ustalar.
Kaygusuz Abdal: 14. yüzyılda derin hikmetleriyle gönüllere dokunan şair.
Hacı Bayram Veli ve Eşrefoğlu Rumi: 14. yüzyılın diğer önemli tasavvuf erleri.
Pir Sultan Abdal: 15. yüzyılda halkın sesi, aşkın ve isyanın şairi.
Niyazi-i Mısrî: 17. yüzyılın manevi deryası, derinliğiyle nesillere ilham veren mutasavvıf.
Sezai: 18. yüzyılda tasavvufun inceliklerini şiirlerinde yansıtan önemli bir isim.
Turâbi: 19. yüzyılın son büyük temsilcilerinden, gönül dünyasının sesi.
Tekke (Tasavvuf) Edebiyatının Nazım Şekilleri
1. İlahi
Dini-tasavvufi Türk şiirinin en önemli nazım şekillerinden biridir. Allah’ı yüceltmek ve O’na yakarışta bulunmak amacıyla yazılan bu şiirler, özel ezgilerle söylenir. Hece ölçüsünün 7’li, 8’li ve 11’li kalıplarıyla yazılan ilahiler, genellikle dörtlüklerden oluşur ve son dörtlükte şairin mahlası yer alır. Yunus Emre, bu türün en büyük ustasıdır ve eserleriyle gönüllerde taht kurmuştur.
2. Nefes
Alevi-Bektaşi inanç ve öğretilerini, tarikatın kurallarını ve Vahdet-i Vücut felsefesini işleyen şiirlerdir. Dörtlük nazım birimiyle ve hece ölçüsü kullanılarak yazılır. Pir Sultan Abdal, bu türün en güzel örneklerini vererek edebiyatımıza büyük katkılar sağlamıştır.
3. Nutuk
Mürşitlerin ve pirlerin, tarikata yeni adım atan dervişlere tarikatın adabını ve usullerini öğretmek için söyledikleri şiirlerdir. Genellikle Bektaşi geleneğinde görülen bu tür, eğitici ve öğretici bir özellik taşır. Kaygusuz Abdal, bu alanda öne çıkan isimlerden biridir ve nutuklarıyla tanınır.
4. Devriye
İnsanın varoluşunu ve evrendeki döngüsünü anlatan, ilahi türüne benzer şiirlerdir. Devriyelerde, insanın Allah’tan gelip yine O’na dönen bir yolculukta olduğu vurgulanır.
5. Şathiye
Dinî konuların bazen alaycı bir üslupla işlendiği şiirlerdir. İlk bakışta dine aykırı gibi görünse de, aslında derin tasavvufi anlamlar içerirler. Özellikle Bektaşi şairleri arasında yaygındır. Kaygusuz Abdal, bu türün önemli temsilcilerindendir ve şathiyeleriyle tanınır.
6. Deme
Alevi inancında, cem törenlerinde saz eşliğinde söylenen tasavvufa uygun şiirlerdir. Deme’ler, topluluk içinde birliği ve manevi coşkuyu artırır.
Tekke (Tasavvuf) Edebiyatında Mensur Eserler
1. Fütüvvetname
Allah’a itaatin önemini, ahlakın güzelliklerini ve erdemlerini anlatan düzyazı eserlerdir. Bu eserler, toplumda dürüstlük, cömertlik ve kardeşlik gibi değerleri yaymayı amaçlar.
2. Gazavatname
Türk edebiyatında savaşları ve kahramanlıkları konu alan eserlerdir. Gazavatnameler, dine düşman olanlara karşı yapılan seferleri ve bu mücadelelerde gösterilen cesareti destansı bir dille anlatır.
3. Menakıbname
Din büyüklerinin, kahramanların ve tarikat önderlerinin gösterdikleri kerametleri ve olağanüstü olayları anlatan eserlerdir. Bu türün en belirgin özelliği, hikâyelerin mucizeler ve manevi deneyimlerle zenginleştirilmiş olmasıdır.
4. Battalname
Efsanevi kahraman Battal Gazi‘nin destansı hayatını anlatan, dini-tasavvufi halk edebiyatının mensur türlerinden biridir. Bu eser, yiğitlik ve inancın harmanlandığı hikâyeleriyle nesilden nesile aktarılmıştır.
Bu eserler ve terimler, Türk edebiyatının derinliklerinde yatan tasavvufi düşüncenin ve inancın birer yansımasıdır. Onlar sayesinde, geçmişten günümüze manevi değerlerimizi ve kültürel mirasımızı yaşatmaya devam ediyoruz.
Web sitemizde size en iyi deneyimi sunabilmemiz için çerezleri kullanıyoruz. Bu siteyi kullanmaya devam ederseniz, bunu kabul ettiğinizi varsayarız.TamamHayırGizlilik politikası
