Şiirde Ölçü ( Hece Ölçüsü, Aruz Ölçüsü ve Serbest Ölçü Nedir? )

Şiirde Ölçü

Şiirlerde dizeler arasındaki ritmik uyumu ve ahengi sağlayan en temel unsurlardan biri ölçüdür (vezin). Şiirde ölçü, belirli bir kurala dayalı olarak dizelerdeki hece sayısı veya hecelerin vurgulu/vurgusuz yapısı gibi ögelerin düzenlenmesiyle elde edilir. Bu sayede, şiirlerdeki ahenk artırılır ve bir çeşit musiki ortaya çıkar. Ölçünün temel amacı, şiirdeki estetiği ve ritmik yapıyı güçlendirmek, okuyucunun ya da dinleyicinin duyusal algısında bir akış sağlamaktır. Türk edebiyatında üç temel ölçü kullanılmıştır: hece ölçüsü, aruz ölçüsü ve serbest ölçü.

1. Hece Ölçüsü

Hece ölçüsü, şiirde dizelerdeki hece sayısının eşit olmasıyla oluşan ölçü sistemidir. Türk halk şiirinin en yaygın kullanılan ölçüsü olup, milli bir ölçü olarak kabul edilir. Hece ölçüsünde dizelerdeki hece sayısı sabittir ve dizeler, bu sabit hece sayısına göre düzenlenir. 7’li, 8’li, 11’li hece ölçüleri en sık kullanılan türlerdir. Türk edebiyatında bu ölçü, halk şiirinde ve özellikle aşık tarzı şiirlerde yaygındır.

Örnek:

8’li hece ölçüsü örneği:

Kara toprak bir gün gelir
Bağrına basar beni
Bu dünyada kimse bilmez
Hangi dert boğar beni

(Karacaoğlan)

Açıklama: Bu dörtlükte her dizede 8 hece bulunmaktadır. Şiirin tüm dizeleri aynı hece sayısına sahiptir, bu da hece ölçüsünün kullanıldığını gösterir.

11’li hece ölçüsü örneği:

Senden ayrılalı bir yıl oldu,
Sensiz günlerim zehir doldu,
Dertli başım yastığa koydu,
Aklımda hep sen varsın.

(Aşık Veysel)

Açıklama: Bu şiirde dizelerde 11 hece yer almakta ve her dize eşit hece sayısına sahip. Bu da hece ölçüsünün 11’li türüne örnektir.

2. Aruz Ölçüsü

Aruz ölçüsü, Arap edebiyatından Türk edebiyatına geçmiş bir ölçü sistemidir. Aruzda, dizelerdeki heceler açık (kısa) ya da kapalı (uzun) olarak sınıflandırılır. Açık ve kapalı hecelerin belirli bir düzen içerisinde kullanılmasıyla vezin oluşturulur. Özellikle Divan edebiyatı şiirlerinde aruz ölçüsü yaygın olarak kullanılmıştır. Aruz ölçüsü, karmaşık bir sistemdir ve Türk şairleri bu ölçüyü, milli dilin özelliklerine göre uyarlamışlardır.

Örnek:

Aruz ölçüsüyle yazılmış bir gazelden beyit:

Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş
Göçtü bu kuştan uçanlar, bâkî ise hayâ imiş.

(Baki)

Açıklama: Bu beyitte aruz ölçüsü kullanılmıştır. Dizelerdeki heceler, açık ve kapalı olarak sıralanmıştır ve belli bir ritmik düzen sağlanmıştır.

Aruz kalıbı örneği:
Mehmet Akif Ersoy’un “İstiklâl Marşı” da aruz ölçüsüyle yazılmış bir eserdir. Bu marş, Türk edebiyatının önemli aruz eserlerinden biridir:

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.

Açıklama: Bu dizeler aruz ölçüsüyle yazılmış olup, dizelerdeki heceler açık ve kapalı olarak sıralanmıştır.

3. Serbest Ölçü

Serbest ölçü, belirli bir kural ya da kalıba bağlı kalmadan, şairin özgürce oluşturduğu ölçü sistemidir. Serbest şiirde, hece sayısı ya da hecelerin vurgulu olup olmaması gibi kurallar gözetilmez. Bu ölçü, modern Türk şiirinde özellikle Cumhuriyet Dönemi’nden sonra sıklıkla tercih edilmiştir. Serbest şiirde şair, özgün bir ritmik yapı oluşturarak kendine has bir ahenk yakalar. Şairin dizeleri, istediği uzunlukta ve ritimde olabilir.

Örnek:

Hava döndü işte
Yağmura çalıyor bulutlar
İnce ince bir ses dokundu şehre
Martıların sesi, dalgaların ahengi
Her şey birden sustu.

(Orhan Veli Kanık)

Açıklama: Bu dizelerde herhangi bir sabit hece sayısı ya da ritmik düzen gözetilmemiştir. Her dize, farklı uzunlukta olup, serbest bir şekilde yazılmıştır. Bu örnek, serbest ölçüyle yazılmış bir şiirdir.

Şiirde ölçü (vezin), şiirin yapısını oluşturan önemli bir unsurdur. Hece ölçüsü, aruz ölçüsü ve serbest ölçü, Türk edebiyatında kullanılan temel ölçü türleridir. Hece ölçüsü halk şiirinde, aruz ölçüsü Divan edebiyatında, serbest ölçü ise modern şiirde yaygınlık kazanmıştır. Her biri kendi döneminde ve bağlamında estetik bir yapı oluşturmuş, şiirin ahengini ve musikisini ön plana çıkarmıştır.