Ses Bilgisi

Ses Bilgisi

Ses bilgisi, bir dilin seslerini, boğumlanma noktalarını ve boğumlanma özelliklerini inceleyen dil bilimi dalıdır. Sesler, dildeki konuşma birimlerini oluşturur ve harfler, bu seslerin yazıdaki işaretleridir. Harflerin belirli bir sıraya konmuş bütününe “alfabe” denir. Alfabe terimi, köken olarak Yunan alfabesinin ilk iki harfi olan α (alfa) ve β (beta) harflerinden türetilmiştir. Ayrıca, Arap alfabesinin ilk harfi “elif” ve ikinci harfi “ba” olduğu için eski yazıda “elifba” terimi de kullanılmıştır. Günümüzde ise dilciler, aynı mantıktan hareketle “alfabe” yerine “abece” terimini de kullanmaktadır.

Türkçede Sesler ve Sınıflandırılması

Türkiye Türkçesi, 1 Kasım 1928’de kabul edilen resmi alfabede toplam 29 harfle gösterilmektedir. Bu harfler şunlardır: a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, i, ı, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z. Türkçedeki sesler, ses geçidinin açık veya kapalı olmasına göre iki ana gruba ayrılır: ünlüler ve ünsüzler.

Ünlüler

Türkçede ünlüler, çeşitli özelliklerine göre sınıflandırılır:

• a: Art, düz, geniştir.
• o: Art, yuvarlak, geniştir.
• ı: Art, düz, dardır.
• ö: Ön, yuvarlak, geniştir.
• e: Ön, düz, geniştir.
• u: Art, yuvarlak, dardır.
• i: Ön, düz, dardır.
• ü: Ön, yuvarlak, dardır.

Ünsüzler

Türkiye Türkçesindeki 29 sesin 21’i ünsüzdür: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Ünsüzler, tek başlarına telaffuz edilemeyen ve önlerine veya arkalarına bir ünlü getirilerek söylenen seslerdir. Örneğin: “et”, “ek”, “is”, “üt”, “co”, “da”, “fü”, “gi” gibi. Ünsüzler, tonlu – tonsuz oluşlarına göre, temas derecelerine göre şöyle sınıflandırılır:

• Tonlu Ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
• Tonsuz Ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t

Türkçenin Ses Özellikleri

Türkçede bazı önemli ses özellikleri ve uyum kuralları bulunmaktadır:

1. Kalınlık-İncelik Uyumu (Büyük Ünlü Uyumu)

Türkçede, kelimelerdeki ünlüler kalınlık ve incelik açısından uyum gösterir. Kalın ünlüler (a, ı, o, u) içeren heceler, kalın ünlülü; ince ünlüler (e, i, ö, ü) içeren heceler ise ince ünlülü olarak kabul edilir. Örnekler:

• Kalın Ünlü: okulunuzdan, oğlumuzla, gömleğinizi, gerinize
• İnce Ünlü: güzellik, gömleğiniz, köyünüz

Ancak bazı ekler bu uyuma aykırıdır. Örnekler:

• dindaş, çokken, güzelken, buradaki, sabahleyin, yeşilimtırak, gülüyor

2. Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu (Küçük Ünlü Uyumu)

Bir kelime düz ünlü (a, e, ı, i) ile başlıyorsa sonraki ünlüler de düz; yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) ile başlıyorsa sonraki ünlüler ya dar yuvarlak (u, ü) ya da düz geniş (a, e) olmalıdır. Örnekler:

• Düz Ünlü: merdiven, serilmek, ıslık, ılık, ırak
• Yuvarlak Ünlü: gözlem, önem, uğrak, uygar, okul, kuru

Düzlük-yuvarlaklık uyumuna uymayan bazı yabancı kökenli kelimeler de vardır:

• alkol, daktilo, mönü, akordeon, rötar, radyo, tiyatro, otobüs, televizyon

3. Ünsüz Uyumu

Türkçede tonlu ünsüzler (b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z) tonlu ünsüzlerle; tonsuz ünsüzler (ç, f, h, k, p, s, ş, t) tonsuz ünsüzlerle yan yana gelir. Bu uyuma ünsüz uyumu veya ünsüz benzeşmesi denir. Örnekler:

• sınıfta, çiçekçi, aşçı, simitçi

4. Ünlü-Ünsüz Uyumu

Türkçe kelimelerde art damak ünsüzleri kalın ünlüler (a, ı, o, u) ile; ön damak ünsüzleri ise ince ünlüler (e, i, ö, ü) ile aynı hecede bulunur. Örnekler:

• Art Damak Ünsüzleri: kızgın, karı, katip, galip
• Ön Damak Ünsüzleri: alkol, görüşmek, gezinti, güneş

Ünlü-ünsüz uyumuna uymayan bazı kelimeler de bulunmaktadır:

• avuç, avurt, kavurmak, kavuşmak, savurmak, kavun, karpuz

-yor ve -ki ekleri bazen bu uyuma aykırı olabilir:

• geliyor, onunki

Not: Birleşik kelimelerde ünlü uyumları aranmaz:

• delikanlı, gecekondu, Bakırköy, demirbaş, hanımeli, yelkovan

 

 

Türkçede Ses Olayları

Türkçede ses olayları, kelimelerin yapısında ve telaffuzunda meydana gelen değişiklikleri ifade eder. Bu olaylar, dilin ses özelliklerinden kaynaklanır ve genellikle kelimenin kolay söylenmesi veya anlaşılması amacıyla gerçekleşir.

Yabancı Kelimelerde Ses Olayları

Türkçede, yabancı kelimelerde ses olayları, Türkçenin ses özelliklerine uyum sağlamak için ortaya çıkar. Bu olaylar, genellikle kelimenin Türkçeye uyarlanması sırasında meydana gelir. Örneğin:

• Anbar → Ambar: Türkçede “anbar” kelimesi, “ambar” şeklinde değiştirilir. Burada ses uyumu ve telaffuz kolaylığı göz önüne alınmıştır.

Başka Seslerin Etkisi

Türkçede, bazı sesler yanlarındaki sesleri etkileyebilir veya onlara benzetebilir. Bu, kelimenin telaffuzunda daha akıcı bir hale gelmesini sağlar. Örneğin:

• Küçükçük → Küçücük: Burada, yan yana gelen seslerin telaffuz gücünü azaltmak amacıyla ses değişikliği yapılmıştır.

Vurgu

Türkçede vurgu, kelimenin veya cümlenin belirli bir bölümüne özel bir ses yoğunluğu verilmesidir. Vurgu, anlamı belirginleştirmek için kullanılır. Türkçede ğ, h, ı, l, n, r, y, z gibi zayıf sesler, bazı ses olaylarına yol açar. Örneğin:

• Hastahane → Hastane: Burada “h” sesi zayıf bir ses olduğu için düşmüştür.

Zayıf Sesler

Türkçede, bazı sesler zayıf olduklarından dolayı bazı ses olaylarına neden olabilir. Bu sesler genellikle kelimelerde kaybolabilir veya değişebilir. Örneğin:

• Hastahane → Hastane: Burada “h” sesi zayıf bir ses olarak kelimede yer almamıştır.

Söyleyiş Güçlüğü ve Kakofoni

Seslerin yan yana gelmesi bazen telaffuz güçlüğüne veya kakofoniye neden olabilir. Bu durumda ses değişiklikleri meydana gelir. Örneğin:

• Ufakcık → Ufacık: Burada “ufak” kelimesinin telaffuzu daha kolay hale getirilmiştir.

Ses Olaylarının Sebepleri

Türkçede ses olayları, çeşitli sebeplerden kaynaklanır:

1. Ünlü Türemesi

Türkçede bazı kelimelerde ünlü türemesi görülebilir. Bu olayda bir ünlü diğerine dönüşür. Örnekler:

• Ömr → Ömür
• Bircik → Biricik

2. Ünsüz Türemesi

Ünsüz türemesi, kelimelerde yeni ünsüzlerin eklenmesini ifade eder. Örnekler:

• Soru + y + u → Soruyu

3. Tekleşme

Tekleşme, kelimelerde bazı ünlülerin veya ünsüzlerin düşmesiyle meydana gelir. Örnekler:

• Hammal → Hamal

4. Ünlü Birleşmesi

Ünlü birleşmesi, iki ünlünün bir araya gelerek yeni bir ünlü oluşturmasıdır. Örnekler:

• Ne + için → Niçin
• Ne + asıl → Nasıl

5. Hece Kaynaşması

Hece kaynaşması, bazı hecelerin birleştirilmesiyle oluşur. Örnekler:

• Hasta + hane → Hastane

6. Yer Değiştirme

Bazı kelimelerde seslerin yer değiştirmesi görülebilir. Örnekler:

• Ekşi → Eşki
• Kirpi → Kipri

7. Ünlü Daralması

Ünlü daralması, kelimelerdeki ünlülerin daralmasını ifade eder. Örnekler:

• Başla + -yor → Başlıyor
• De + -yor → Diyor

8. Ünsüz Daralması

Ünsüz daralması, ünsüzlerin daralmasını ifade eder. Örnekler:

• Genç + i → Genci
• Konak + a → Konağa

Not: Tek heceli kelimelerde ve bazı anlam değişikliklerinde yumuşama görülmeyebilir. Örnekler:

• Atı, haçı, saçı, suçu, otu

Türkçenin Hece Yapısı ve Hece Bilgisi

Heceler, ses organlarının aynı yöndeki hareketiyle bir anda çıkartılan ses topluluklarıdır. Türkçede bir kelimede ne kadar ünlü varsa, o kadar hece bulunur. Ünsüzler tek başlarına hece oluşturamazlar. Türkçede hece yapılarını belirleyen altı çeşit hece türü vardır:

a. Bir Ünlüden Oluşan Heceler:

• Örnekler: ku, a-lım

b. Bir Ünlü, Bir Ünsüzden Oluşan Heceler:

• Örnekler: ar – tık, ür-per-ti

c. Bir Ünlü, İki Ünsüzden Oluşan Heceler:

• Örnekler: ilk-ler, ört-me

d. Bir Ünsüz, Bir Ünlüden Oluşan Heceler:

• Örnekler: bil-gi, dol-gu

e. Bir Ünsüz, Bir Ünlü, Bir Ünsüzden Oluşan Heceler:

• Örnekler: sev-gi, bir-lik

f. Bir Ünsüz, Bir Ünlü, İki Ünsüzden Oluşan Heceler:

• Örnekler: Türk, genç-lik

Vurgu

Vurgu, konuşmada belirli bir hecenin, kelimenin veya cümlenin diğerlerinden daha belirgin bir şekilde söylenmesidir. Vurgu, hem dilin yapısından hem de konuşmacının ruh halinden etkilenir. İki tür vurgu vardır:

• İsteğe Bağlı Vurgu: Konuşmacının vurgulamak istediği kelime veya cümleye özel olarak verdiği ağırlık.
• Pekiştirme Vurgusu: Anlamı kuvvetlendirmek amacıyla yapılan vurgu.

Tonlama

Tonlama, konuşma sırasında sesin monoton bir şekilde çıkmayıp iniş çıkışlar göstermesidir. Konuşmanın akışına uygun olarak sesin alçalması veya yükselmesiyle gerçekleşir. Tonlama, konuşmacının duygularını ve düşüncelerini daha etkili bir şekilde ifade etmesine yardımcı olur.