Özne ve Türleri Nedir? Örneklerle Açıklama

1. Gerçek Özne: Bir eylemi doğrudan gerçekleştiren, yani işin sahibi olan öznedir. Genellikle etken çatılı fiillerin bulunduğu cümlelerde ya da isim cümlelerinde karşımıza çıkar. Gerçek özne, açık özne ve gizli özne olmak üzere ikiye ayrılır.

A. Açık Özne:

Açık özne, cümlenin içinde doğrudan belirtilen, herkesin kolayca görebileceği bir öznedir. Bu özne, cümlenin özne görevindeki sözcük ya da sözcük grubudur ve kendisini açıkça belli eder.

Örnekler:

• Merve, başarılı bir öğrenci olarak bilinir.
  (Kim başarılı bir öğrenci olarak bilinir? sorusuna cevap: Merve. Burada açık özne vardır.)
• Takımın lideri, oyuncularını moral olarak desteklemeye çalışıyordu.
  (Kim oyuncularını desteklemeye çalışıyordu? sorusuna cevap: Takımın lideri. Bu cümlede de açık özne vardır.)

B. Gizli Özne:

Gizli özne, cümlede açıkça yazılmayan ancak fiildeki şahıs eklerinden veya yüklemden anlaşılan öznedir. Gizli özne çoğunlukla kişi zamirlerine dayanır ve cümlenin akışından kolayca çıkarılabilir.

Örnekler:

• Sabah erkenden yola çıkmıştı.
  (Kim yola çıkmıştı? sorusuna cevap: O. Burada gizli özne “o” olarak bulunur.)
• Dışarıda dolaşırken, etrafı uzun uzun izledim.
  (Kim izledi? sorusuna cevap: Ben. Bu cümlede gizli özne “ben”dir.)
• Kalabalığın arasından sıyrılıp, birdenbire ortaya çıktılar.
  (Kim ortaya çıktı? sorusuna cevap: Onlar. Gizli özne “onlar”dır.)

2. Sözde Özne: Bu tür özne, edilgen çatılı fiillerin kullanıldığı cümlelerde ortaya çıkar. Edilgen çatılı cümlelerde, işin kimin tarafından yapıldığı değil, işin yapılma durumu vurgulanır. Bu cümlelerde sözde özne, aslında yüklemden önce belirtisiz nesne görevini gören kelimedir. İsim cümlelerinde sözde özne bulunmaz, çünkü edilgenlik isim cümlelerinde olmaz.

Örnekler:

• Ev büyük bir özenle boyandı.
  (Ne boyandı? sorusuna cevap: Ev. Bu cümlede “ev” edilgen fiille birlikte kullanıldığı için sözde öznedir.)
• Mektup sonunda yazıldı.
  (Ne yazıldı? sorusuna cevap: Mektup. Burada “mektup”, edilgen yüklem ile kullanılan sözde öznedir.)
• Ormandaki ağaçlar, hızla kesildi.
  (Ne kesildi? sorusuna cevap: Ağaçlar. Bu cümlede “ağaçlar” edilgen fiilin oluşturduğu sözde öznedir.)

3. Örtülü Özne: Edilgen çatılı fiillerin yer aldığı cümlelerde, işi yapan varlık doğrudan belirtilmek istenirse “-ce” eki ya da “tarafından, nedeniyle” gibi ifadeler kullanılır. Bu tür kullanımlar cümledeki işi yapan gerçek varlığı gizler ama yine de onu belirtir. Buna “örtülü özne” adı verilir. Örtülü öznede, işi kimin gerçekleştirdiği dolaylı bir şekilde ifade edilir.

Örnekler:

• Bahçe, işçiler tarafından temizlendi.
  (Kim tarafından temizlendi? sorusuna cevap: İşçiler tarafından. Burada “işçiler” örtülü öznedir.)
• Yapılan proje, mimarlarca onaylandı.
  (Kim tarafından onaylandı? sorusuna cevap: Mimarlarca. Bu cümlede “mimarlarca” örtülü özne görevindedir.)
• Tören, köy halkı tarafından organize edildi.
  (Kim tarafından organize edildi? sorusuna cevap: Köy halkı tarafından. Burada da “köy halkı” örtülü öznedir.)

 

Özne Çeşitleri ve Cümle İçi Kullanımları

Özne, bir cümlenin temel unsurlarından biri olup, yüklem tarafından yapılan eylemi gerçekleştiren veya durumdan etkilenen kişi, nesne ya da kavramdır. Özneler, cümle içindeki yerleşimlerine ve ifade ediliş biçimlerine göre farklı türlere ayrılır.

1. Gerçek Özne

Eylemi doğrudan gerçekleştiren öznedir. Etken çatılı cümlelerde sıklıkla görülür.

• Açık Özne: Cümle içinde açıkça belirtilen öznedir.
  • Örnek: Ali kitabı okudu. (Ali, açıkça belirtilen özne)
• Gizli Özne: Cümlede belirtilmese de yüklemin kişi eki sayesinde anlaşılan öznedir.
  • Örnek: Gittim. (Ben: gizli özne)

2. Sözde Özne

Edilgen çatılı cümlelerde kullanılan, eylemin yapıldığı kişi veya nesneyi ifade eden öznedir. Aslında, edilgen fiilin nesnesidir ancak cümlenin öznesi gibi konumlanır. * Örnek: Kitap Ali tarafından okundu. (Kitap, sözde özne; Ali, örtülü özne)

3. Örtülü Özne

Edilgen çatılı cümlelerde, eylemi yapanı belirten ancak cümlenin öznesi olmayan ifadeye örtülü özne denir. Genellikle “-ce” eki veya “tarafından” gibi ifadeler ile belirtilir. * Örnek: Pencere çocuklar tarafından kırıldı. (Çocuklar, örtülü özne)

Özet Tablo

Önemli Notlar:

• Etken Çatılı Cümle: Eylemi yapan özne ön plandadır. (Ali koştu.)
• Edilgen Çatılı Cümle: Eylemin yapıldığı şey ön plandadır. (Kitap okundu.)
• Örtülü özne genellikle edilgen cümlelerde görülür ve “-ce” eki veya “tarafından” gibi ifadelerle belirtilir.

 

 

İkinci anlatım farklı bir yaklaşım :

 

Özne: Yüklemde bildirilen eylemi gerçekleştiren ya da isim cümlelerinde nitelendirilen varlıktır. Cümlenin temel ögelerinden biridir. Her tür sözcük ya da kelime grubu özne olabilir. Özneyi belirlemek için yükleme “Kim?” ya da “Ne?” soruları yöneltilir.

Özne ve yüklem, birlikte cümlenin en temel iki unsurunu oluşturur. Ancak her cümlede özne olmayabilir.

Örnek:

• Sokaklarda bağırılmaz.
  (Burada özne yer almaz, sadece bir durum belirtilmiştir.)

Öznenin en temel özelliği, hâl ekleri almamasıdır. Eğer bir kelime hâl eki alıyorsa, bu durumda nesne, dolaylı tümleç ya da zarf tümleci işlevlerinden birine dönüşmüş olur.

Örnek:

• Ahmet’i bahçede gördü.
  (Burada “Ahmet” özne değildir, çünkü hâl eki almıştır. “Ahmet’i” nesnedir.)
• Ahmet’e mektup yazdı.
  (Bu cümlede “Ahmet” hâl eki aldığı için özne değil, dolaylı tümleçtir.)
• Ahmet’te bu hafta çok enerji vardı.
  (Yine hâl eki alan “Ahmet”, dolaylı tümleç işlevindedir, özne değildir.)
• Ahmet’ten yardım istendi.
  (Hâl eki alan “Ahmet”, burada dolaylı tümleç işlevindedir.)

Öznenin hâl ekleri almadığını belirttik, ancak çoğul ekleri ya da iyelik ekleri alabilir.

Örnek:

• Kuşlar, sabahın erken saatlerinde gökyüzünde süzülmeye başlarlar.
  (“Kuşlar” öznedir ve çoğul eki almıştır.)
• Annesi, onu bir daha göremeyeceğini düşünerek ağladı.
  (“Annesi” özne görevindedir ve iyelik eki almıştır.)

Birçok farklı sözcük türü ya da sözcük grubu özne olabilir. İsimler, isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, adlaşmış sıfatlar, zamirler, ikilemeler, bağlaç öbekleri, isim-fiiller ve sıfat-fiiller özne görevini üstlenebilir.

Örnekler:

• İnsan, düşündükçe gelişir.
  (Bu cümlede “insan” isimdir ve özne görevindedir.)
• Bahçemizin çiçekleri, sonbaharın gelmesiyle solmaya başladı.
  (“Bahçemizin çiçekleri” isim tamlamasıdır ve özne görevindedir.)
• Çalışkan insanlar, her zaman takdir edilir.
  (“Çalışkan insanlar” sıfat tamlamasıdır ve öznedir.)
• Yaşlı, ona uzun uzun baktı.
  (Burada “yaşlı” sıfatken adlaşmıştır ve özne olmuştur.)
• O, bütün işleri kendisi yapar.
  (Bu cümlede özne zamir olan “o”dur.)
• Koşmak, bazen zihni dinlendirir.
  (“Koşmak” isim-fiil olup özne görevindedir.)
• Gelen, herkesi şaşırttı.
  (“Gelen” sıfat-fiil olup özne görevindedir.)
• Dost akrabalar, düğüne katılmıştı.
  (Bu cümlede “dost akrabalar” ikileme olup özne olarak kullanılmıştır.)
• İyi çalışmak ve başarılı olmak, hayatın temel gerekliliklerindendir.
  (Bağlaç öbeği olan “çalışmak ve başarılı olmak” özne görevindedir.)

Özne, soru cümlelerinde de karşımıza çıkar. Bu tür cümlelerde özneyi bulmak için yine “Kim?” ya da “Ne?” sorularını sormamız gerekir.

Örnekler:

• Kim bu kitabı yazdı?
  (“Kim” burada özne sorusunu oluşturur ve cümlede özne görevindedir.)
• Ne havada uçuyordu?
  (“Ne” soru zamiri bu cümlede özne işlevi görmektedir.)

Ancak, “Ne?” sorusu her zaman özneyi bulmak için kullanılmaz. Özellikle belirtisiz nesneleri bulmak için de bu soruyu sorabiliriz. Bu durumda cümlede önce özneyi bulmak, sonra nesneyi belirlemek gerekmektedir. Bir cümlede yalnızca bir özne bulunur.

Örnekler:

• Kitap, en iyi arkadaştır.
  (Burada “kitap” öznedir.)
• Ali, her sabah kitap okur.
  (Bu cümlede “Ali” öznedir, “kitap” ise belirtisiz nesnedir.)

Bazı cümlelerde gerçek özne ya da sözde özne bulunmayabilir. Bu durum özellikle edilgen geçişsiz fiiller ile kurulan cümlelerde karşımıza çıkar.

Örnek:

• Birlikte Ankara’ya gidilecekti.
  (Bu cümlede ne gerçek ne de sözde özne bulunmaktadır.)

Özne bazen açıklayıcı bir ögeyle birlikte kullanılabilir. Böyle durumlarda öznenin açıklayıcısı, özneyi daha net bir şekilde tanımlar.

Örnek:

• Annesi, en sevdiği insan, onunla uzun uzun konuşmuştu.
  (Bu cümlede “annesi” öznedir, “en sevdiği insan” ise öznenin açıklayıcısıdır.)

Sıralı cümlelerde birden fazla özne bulunabilir. Bu durumda her özne farklı bir yüklemle ilişkilendirilebilir.

Örnek:

• Çocuklar ve yaşlılar, birlikte sahile gittiler.
  (Burada iki özne bulunmaktadır: “Çocuklar” ve “yaşlılar”.)

Bazı sıralı cümlelerde ise ortak özne kullanılır. Tek özne birden fazla yüklemle ilişkilendirilir.

Örnek:

• Mehmet, ayağa kalktı, sonra öne doğru yürüdü, sonunda ise herkese selam verdi.
  (Bu cümlede özne “Mehmet” olup, üç farklı yüklemle birlikte kullanılmıştır.)

Kendi zamiri, özneyi pekiştirmek için kullanılabilir. Bu tür kullanımlar cümlenin anlamını daha güçlü kılar.

Örnek:

• Ben kendim bütün bu soruları çözdüm.
  (“Ben” öznedir ve “kendim” zamiriyle pekiştirilmiştir.)

Özne bazen cümlede vurgulanmak istendiğinde, yüklemin hemen önünde yer alır.

Örnek:

• Sabahın erken saatlerinde martıların sesleri duyuluyordu.
  (Burada özne olan “martıların sesleri”, yüklemin hemen önünde yer alarak vurgulanmıştır.)

“Kimin?” ya da “Neyin?” soruları ise özneyi bulmak için kullanılmaz. Bu sorular, çoğunlukla başka cümle ögelerini bulmak için kullanılır. Özneyi bulmak için daima “Kim?” ya da “Ne?” soruları sorulmalıdır.

Örnek:

• Mustafa’nın babası çok yaşlıydı.
  (Bu cümlede özne “Mustafa’nın babası”dır, “Kimin?” sorusunu sormak yanıltıcı olacaktır.)

Bazı cümlelerde, özne aynı cümlede iki kez tekrarlanarak vurgulanabilir.

Örnek:

• Bu dünya, bu vefasız dünya, beni yıprattı.
  (Bu cümlede özne iki kez tekrarlanmış ve vurgulanmıştır.)

---

Özne Türleri:

1. Gerçek Özne: Gerçek özne, eylemi doğrudan gerçekleştiren varlıktır. Etken çatılı cümlelerde ya da isim cümlelerinde gerçek özne bulunur. Gerçek özneler, açık özne ve gizli özne olmak üzere ikiye ayrılır.
   • Açık Özne: Cümlede açıkça belirtilen özneye denir.
     

     Örnek:

     • Ahmet, çok çalışkan bir öğrenci olarak bilinir.
     • Futbol takımı kaptanı, takımını başarıya taşımak için elinden geleni yaptı.
   • Gizli Özne: Cümlede belirtilmeyen, fiilin çekim eklerinden anlaşılan özneye denir. Genellikle kişi zamirleri ile bulunur.
     

     Örnek:

     • Sabah erkenden okula gittim.
       (“Ben” gizli öznedir.)
     • Yarın sınava girecekler.
       (“Onlar” gizli öznedir.)
2. Sözde Özne: Edilgen fiillerle kurulan cümlelerde yer alan öznedir. Bu özneler aslında nesne olan varlıklardır. İsim cümlelerinde sözde özne olmaz.
   

   Örnek:

   • Ev, ustalar tarafından boyandı.
     (“Ev” sözde öznedir.)
   • Ağaçlar, teker teker kesildi.
     (“Ağaçlar” sözde öznedir.)
3. Örtülü Özne: Edilgen cümlelerde “-ce” eki veya “tarafından” gibi ifadelerle belirtilen varlıktır. İşin kim tarafından yapıldığını gösterir.
   

   Örnek:

   • Bahçe, işçilerce temizlendi.
     (“İşçiler”, örtülü öznedir.)
   • Toplantı, yöneticiler tarafından düzenlendi.
     (“Yöneticiler”, örtülü öznedir.)