“Mesnevi” kelimesi, Arapçada “ikişerli” ya da “çift” anlamına gelir. Divan edebiyatında kullanılan, beyitlerinin mısraları arasında uyak bulunan ve genellikle kısa aruz kalıplarıyla yazılan bir şiir türüdür. Günümüzde hikâye ve romanın Divan edebiyatındaki karşılığı olarak kabul edilebilir.
Mesnevinin Divan Edebiyatındaki Yeri
Mesnevi, uzun konuları işlemek için yazarlara büyük bir kolaylık sağladığından dolayı, Divan edebiyatında sıklıkla başvurulan bir nazım biçimidir. Aynı zamanda Mevlânâ Celaleddin Rumî’nin altı ciltten oluşan ve toplamda 25.700 beyiti içeren ünlü eseri de “Mesnevi” adını taşır.
Mesnevi Nazım Biçiminin Temel Özellikleri
Mesnevilerde çok çeşitli temalar işlenmiştir. Bu şiir türünde aşk, savaş, kahramanlık, dini konular, tasavvufi düşünceler ve mizah gibi pek çok konu ele alınmıştır. Aynı zamanda mesnevi, Divan edebiyatında hikâye anlatımına uygun olan nazım biçimi olarak bilinir.
Mesnevilerde anlatılan olaylar, yer ve zaman gibi unsurlar iç içe geçmiştir. Ancak olaylar genellikle gerçek dışıdır ve masalsı bir hava taşır. Birçok doğaüstü ve mantık sınırlarını zorlayan olay peş peşe sıralanır.
Bu türde her beyit kendi içinde uyaklanır ve uyak dizilimi “aa, bb, cc, dd” şeklindedir. Aruzun kısa kalıpları tercih edilir. En çok kullanılan aruz kalıpları şunlardır:
mefâ’îlün/ mefâ’îlün/ fe’ûlün
mef’ûlü/ mefâ’ilün/ fe’ûlün
fe’ilâtün/ fe’ilâtün/ fe’ilün
fâ’ilâtün/ fâ’ilâtün/ fâ’ilün
Bu nazım biçimi, köken olarak İran edebiyatından gelmiş olup, Türk edebiyatına oradan geçmiştir. Mesnevilerde beyit sayısı sınırsızdır ve beyitler arasında anlam bütünlüğü sağlanmıştır. Mevlânâ’nın “Mesnevi” adlı eseri 27.500 beyitten oluşurken, İranlı şair Firdevsi‘nin “Şehname” eseri 60.000 beyit uzunluğundadır.
Aşk hikayeleri ve destanlar gibi uzun anlatılar mesnevi tarzında kaleme alınmıştır. Bir şairin yazdığı beş mesnevinin bir araya getirilmesiyle “hamse” adını alır. Ali Şir Nevâî (Türk edebiyatında ilk hamse sahibi şair), Taşlıcalı Yahya, Hamdullah Hamdi (Anadolu sahasında ilk hamse sahibi şair), Nevizâde Atâî hamse sahibi şairlerden bazılarıdır.
Türk edebiyatındaki ilk mesnevi örneği Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig adlı eseridir. Ayrıca, Mevlânâ’nın altı bin ciltten oluşan ünlü eseri de “Mesnevi” ismiyle tanınır.
Araplar ise mesnevi türüne, beyitlerin kendi içinde kafiyelenmesinden dolayı “müzdevice” adını vermiştir. Türk edebiyatında Fuzûlî, Şeyhi, Nâbî, Şeyh Galip gibi şairler mesnevi tarzında önemli eserler vermişlerdir. Bu şairler arasında özellikle Şeyh Galip’in kaleme aldığı “Hüsn ü Aşk”, Divan edebiyatında roman ve hikâye türüne en yakın mesnevi olarak kabul edilir.
Ancak gazel ve kaside gibi nazım şekilleri Divan şiirinde daha büyük bir üne sahip olmuş, mesnevi bu ünü yakalayamamıştır. Ayrıca, Bâkî ve Nedim gibi şairler mesnevi türüne eser vermemiştir.
Mesnevilerin Konularına Göre Sınıflandırılması
Aşk Mesnevileri: İnsanlar arasındaki aşkı konu edinen mesnevilerdir. Bu tür mesnevilerde genellikle iki başkahraman bulunur. Fuzuli‘nin “Leyla ve Mecnun” ve Şeyhi‘nin “Hüsrev ü Şirin” mesnevileri bu türe örnektir.
Dini ve Tasavvufi Mesneviler: Dini kurallar, peygamberlerin ve din büyüklerinin hayatlarından kesitler ya da tasavvuf ilkeleri işlenir. Süleyman Çelebi’nin **”Mevlid”**i ve Şeyh Galip’in “Hüsnü Aşk” mesnevileri bu türe ait en önemli örneklerdir.
Şehirleri ve Güzelliklerini Anlatan Mesneviler: Şehirlerin ve o şehirdeki güzellerin betimlendiği mesnevilerdir. Türk edebiyatına özgü bir tür olan şehrengiz bu başlık altında değerlendirilir. Lâmiî’nin “Şehrengiz-i Bursa”, Enderunlu Fazıl’ın “Hûbannâme” ve Taşlıcalı Yahya’nın “İstanbul Şehrengizi” bu türün en bilinen örneklerindendir.
Ahlaki ve Didaktik Mesneviler: Öğüt vermek ve bilgi aktarmak amacıyla yazılan eserlerdir. Bu tür mesnevilere “pendnâme” ya da “nasihatnâme” denir. Nabi‘nin “Hayriyye” adlı eseri bu alanda öne çıkar.
Mizahi Mesneviler: Toplumsal aksaklıklar ve bireyler eleştirel bir dille işlenir. Şeyhi’nin “Harnâme” adlı eseri bu türde en önemli örnek olarak bilinir.
Tarihi-Destanî Mesneviler: Din düşmanlarıyla yapılan savaşlar, destansı bir şekilde anlatılır. Bu türe “gazâ-nâme” ya da “gazavat-nâme” adı verilir. Mihailoğlu Ali Bey’in “Gazavatnâme” ve Ahmedî’nin “İskendernâme” adlı eserleri bu türe örnektir.
Düğün ve Eğlenceleri Anlatan Mesneviler: Saray düğünleri ve eğlenceleri konu edinen mesnevilerdir. Vehbi‘nin “Surnâme” adlı eseri bu türde önemli bir örnektir.
Mesnevinin Bölümleri
Dibace (Önsöz): Mesnevinin önsöz bölümüdür ve genellikle eserin yazılış amacını içerir.
Tevhid: Allah’ın varlığının ve birliğinin anlatıldığı bölümdür.
Münacat: Allah’a yapılan yakarışlar yer alır.
Naat: Hz. Muhammed’in (SAV) övüldüğü bölümdür.
Miraciye: Miraç olayının ele alındığı kısımdır.
Medh-i Çihar-yâr-i Güzîn: Dört halifenin övüldüğü bölümdür.
Medhiye: Eserin sunulduğu kişiye övgüler içeren kısımdır.
Web sitemizde size en iyi deneyimi sunabilmemiz için çerezleri kullanıyoruz. Bu siteyi kullanmaya devam ederseniz, bunu kabul ettiğinizi varsayarız.TamamHayırGizlilik politikası
