Kutadgu Bilig ve Yazarı: Yusuf Has Hacib

1069-1071 yılları arasında Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından kaleme alınan Kutadgu Bilig, İslami dönem Türk edebiyatının bilinen ilk eseridir. Eserin ismi, “mutluluk veren bilgi” ya da “devlet yönetme bilgisi” anlamına gelir. 1070 yılında Doğu Karahanlı hakanı Tabgaç Buğra Han’a sunulan bu eser, büyük beğeni topladığı için Yusuf Has Hacib, “Has Hacib” unvanıyla onurlandırılmıştır. Kutadgu Bilig, devlet yönetimi ve toplumsal düzenin nasıl olması gerektiğini öğretmeyi amaçlar.

Eserde, insanı mutluluğa ulaştıracak yollar ve hükümdarlara yönelik öğütler sunulmuştur. Ahlak, dinin rolü ve devlet yönetimi eserde öne çıkan başlıca temalardır. Aynı zamanda, hem bu dünyada hem de ahiret hayatında mutluluğa ulaşmanın yollarını gösteren bir rehber niteliğindedir.

Yusuf Has Hacib’in Görüşleri

Yusuf Has Hacib, diğer dünya için çalışmanın bu dünyadan tamamen el etek çekmek anlamına gelmediğini savunur. Ona göre, insanlara hizmet etmek hem bu dünyada hem de ahiret hayatında mutluluğu beraberinde getirir. Kutadgu Bilig üzerine yapılan en önemli çalışmalardan biri Reşit Rahmeti Arat’a aittir.

Eserde, alegorik bir anlatım tarzı kullanılmış olup, dört ana karakterin diyalogları eserin temelini oluşturur. Bu karakterler, sürekli birbirlerini ikna etmeye çalışırken, canlı ve etkileyici bir anlatım sunar.

Kutadgu Bilig’deki Sembolik Karakterler

Küntogdı: Hükümdarı temsil eder ve doğruluk ile adaleti simgeler.
Aytoldı: Vezirdir, saadeti ve mutluluğu temsil eder.
Ögdülmiş: Vezirin oğludur ve akıl ile anlayışı temsil eder.
Odgurmış: Vezirin kardeşi, din adamıdır ve akıbeti simgeler.

Eserin başında Allah, Hz. Muhammed (SAV), dört halife ve Buğra Han övülmektedir. Eser, insanın ulaşması gereken en yüksek mertebe olan “kâmil insan” olma hedefini yüceltir. Son bölümde Yusuf Has Hacib’in duasına da yer verilmiştir.

Kutadgu Bilig’in Özellikleri

Mesnevi nazım şekli ile yazılmıştır. Bu eser, mesnevi tarzında yazılan ilk Türk edebiyatı eseri olarak kabul edilir.
Didaktik (öğretici) bir yapıdadır.
Hakaniye Türkçesi ile kaleme alınmıştır.
Eser, manzum olup, beyitlerle yazılmıştır ve toplamda 6645 beyitten oluşur.
İranlıların Şehname eserindeki fa’ülün/fa’ûlün/fa’ûlün/fa’ûl aruz kalıbıyla yazılmıştır.
Son kısmında 124 beyitlik bir kaside ve 173 dörtlük yer almaktadır.
Aruz ölçüsü ile yazılmış ilk Türk eseri olarak bilinmektedir.
Hem Uygur hem de Arap alfabesi ile yazılmıştır.
Eser, 18 ayda tamamlanmıştır.
Viyana, Fergana ve Mısır’da üç ayrı nüshası bulunmuştur.

Kutadgu Bilig’den Öğütler ve Seçmeler

Akıl, bir meşaledir; körler için göz, ölüler için can, dilsizler için söz olur.
Allah’a sığın ve O’nun emirlerine itaatsizlik etme.
Anlayış ve bilgi değerli şeylerdir, onları bulduğunda kullan ve yüksel.
Bütün dünyaya sahip olsan bile, sonunda sadece iki parça bez kısmetin olur.
Dünya, peşinden koşarsan kaçar; sen kaçarsan o seni takip eder.
Kibirli ve küstah bir insan, sevilmez ve saygınlığı her geçen gün azalır.
Tatlı dil her işte başarı sağlar; tatlı dilli insanlar mutluluğu bulur.
Sabırlı ol, acele etme; sabredenler her zaman arzularına ulaşır.
Menfaatin esiri olma; menfaat, seni küçültür.
Söz, ağızdan çıkana kadar sahibinin esiridir; çıktıktan sonra ise sahibi onun esiri olur.

Kutadgu Bilig’in Nüshaları

Kutadgu Bilig’in günümüze kadar üç nüshası ulaşmıştır:

1. Herat Nüshası

Kutadgu Bilig‘in bilinen ilk nüshasıdır ve Uygur harflerine çevrilmiştir. Bu nüsha, Fatih Sultan Mehmed döneminde İstanbul’a getirilmiştir. İlk kez 1910 yılında Radloff tarafından yayımlanmıştır.

2. Fergana Nüshası

Ele geçen en önemli nüsha olarak bilinir. Zeki Velidi Togan tarafından incelenmiş, fakat nüshanın baş ve son kısımları eksiktir.

3. Mısır Nüshası

1896 yılında Alman bilim insanı Moritz tarafından Kahire’de bulunmuştur. Bu nüshanın tıpkıbasımı 1943’te Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır.

Sonuç

Kutadgu Bilig, Türk edebiyatının en önemli eserlerinden biri olarak devlet yönetimi, ahlak, mutluluk ve insanlık üzerine değerli öğütler sunar. Eserin sembolik anlatımı ve alegorik karakterleriyle hem bu dünya hem de ahiret için yol gösterici bir kılavuz olarak kabul edilir.