Türkçede ünlülerin düzlük ve yuvarlaklık, dar ve genişlik özelliklerine göre uygunluğuna küçük ünlü uyumu denir. Küçük ünlü uyumu kuralları, kelimelerdeki ünlülerin birbiriyle uyumlu olup olmadığını belirler.
Küçük Ünlü Uyumu Kuralları
a. Düz Ünlülerle Uyumu: Türkçede düz ünlüler (a, e, ı, i) sadece diğer düz ünlüler (a, e, ı, i) ile uyum sağlar.
Örnekler:
- Çelimsiz: e (düz), i (düz), i (düz)
- Çilek: i (düz), e (düz)
- Bilek: i (düz), e (düz)
- Patlıcan: a (düz), ı (düz), a (düz)
- Bilimsel: i (düz), i (düz), e (düz)
- Varlık: a (düz), ı (düz)
- Eşitlik: e (düz), i (düz), i (düz)
- Kayıkçı: a (düz), ı (düz), ı (düz)
- Gezinti: e (düz), i (düz), i (düz)
- Tanımak: a (düz), ı (düz), a (düz)
- Isırmak: ı (düz), ı (düz), a (düz)
- İniltilerini: i (düz), e (düz), i (düz), i (düz)
- Seslenmek: e (düz), e (düz), e (düz)
- Seyirci: e (düz), i (düz), i (düz)
- Sıcaklıklar: ı (düz), a (düz), ı (düz), a (düz)
- Anlaşmak: a (düz), a (düz), a (düz)
- Araştırma: a (düz), a (düz), ı (düz), a (düz)
b. Yuvarlak Ünlülerle Uyumu: Yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) ya düz-geniş (a, e) ünlülerle ya da dar-yuvarlak (u, ü) ünlülerle uyum sağlar. Yani yuvarlak ünlülerin ardından düz dar ünlüler (o, ö, ı, i) gelmez.
Örnekler:
- Doygunluk: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak), u (dar yuvarlak)
- Vurmak: u (yuvarlak), a (düz geniş)
- Yürek: ü (yuvarlak), e (düz geniş)
- Yorgunluk: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak), u (dar yuvarlak)
- Yorum: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak)
- Yoklamak: o (yuvarlak), a (düz geniş), a (düz geniş)
- Yumurta: u (yuvarlak), u (dar yuvarlak), a (düz geniş)
- Öğrenci: ö (yuvarlak), e (düz geniş), i (düz dar)
- Önlemek: ö (yuvarlak), e (düz geniş), e (düz geniş)
- Özlemek: ö (yuvarlak), e (düz geniş), e (düz geniş)
- Olaylar: o (yuvarlak), a (düz geniş), a (düz geniş)
- Ormanlık: o (yuvarlak), a (düz geniş), ı (düz dar)
- Uzunluk: u (yuvarlak), u (dar yuvarlak), u (dar yuvarlak)
- Üzüntüleri: ü (yuvarlak), ü (dar yuvarlak), ü (dar yuvarlak), e (düz geniş), i (dar düz)
- Ulaşım: u (yuvarlak), a (düz geniş), ı (düz dar)
- Ürünler: ü (yuvarlak), ü (dar yuvarlak), e (düz geniş)
- Çocuk: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak)
- Boğulmak: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak), a (düz geniş)
- Gözlüğü: ö (yuvarlak), ü (dar yuvarlak), ü (dar yuvarlak)
- Odun: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak)
- Orakçı: o (yuvarlak), a (düz geniş), ı (düz dar)
- Okunaklı: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak), a (düz geniş), ı (düz dar)
- Kurnaz: u (yuvarlak), a (düz geniş)
- Gözlem: ö (yuvarlak), e (düz geniş)
- Yokluk: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak)
- Söylenti: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak)
- Soygun: o (yuvarlak), u (dar yuvarlak)
- Süzülmek: ü (yuvarlak), ü (dar yuvarlak), e (düz geniş)
Küçük Ünlü Uyumu ile İlgili Ekstra Kurallar
- Hecelerin Uyumu: Küçük ünlü uyumunda, hecelerdeki ünlüler bir önceki hecenin ünlüsüne göre değerlendirilir. Yani birinci ünlü ile ikinci ünlü, ikinci ünlü ile üçüncü ünlü, üçüncü ünlü ile dördüncü ünlü vb. arasındaki uyuma bakılır.
Örnekler:
- Doğallık: “yuvarlak” ünlüsünden sonra “düz-geniş”, “düz-geniş” ünlüsünden sonra “düz-dar” ünlüsü gelmiştir. Bu kelime küçük ünlü uyumuna uygundur.
- Buralarda: “yuvarlak” ünlü (o) sonrasında “düz geniş” ünlüsü (a), ardından yine “düz geniş” ünlüsü gelmiştir.
- Uyumsuz Sözcükler: Küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler, büyük ihtimalle Türkçeye ait değildir.
Örnekler:
- Mazot
- Nefroloji
- Şoför
- Avuç
- Yağmur
- Çamur
- Kabuk
- Sabuk
- Alıntı Sözcüklerde Uyumsuzluk: Yabancı dillerden Türkçeye geçmiş kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler:
- Alkol
- Kabul
- Nezir
- Mazmun
- Münafık
- Mümin
- Radyo
- Daktilo
- Bandrol
- Doktor
- Munis
- Müzik
- Vasıf
- Aktör
- Profesör
- Vakır
- “o” ve “ö” Seslerinin Kullanımı: Türkçede “o” ve “ö” ünlüleri sadece ilk hecede bulunabilir. Başka hecelerde yer aldığında, küçük ünlü uyumu sağlanmamış demektir.
Örnekler:
- Mazot
- Ozon
- Motor
- Salon
- Baron
- Bidon
- Şoför
- “-ki” Ekinin Uyumu: “-ki” aitlik eki, küçük ünlü uyumuna sadece bazı örneklerde uyar.
Örnekler:
- Sarıki
- Kardeşki
- “-yor” Ekinin Uyumu: Şimdiki zaman kip eki olan “-yor”, küçük ünlü uyumunu bozar.
Örnekler:
- Ağlıyor
- İzliyor
- Bekliyor
- Gelmiyor
Not: Türkçede küçük ünlü uyumuna uymayan bazı kelimeler de mevcuttur.
Örnekler:
- Kabuk
- Kavun
- Kavuşmak
- Savurmak
