İkilemeler ve Özellikleri

İkilemeler ve Özellikleri

İkilemeler, anlamı pekiştirmek, anlatımı çekici hale getirmek veya anlamı daha da güçlendirmek amacıyla aynı kelimenin, eş, yakın ya da zıt anlamlı biçimlerinin bir arada kullanılmasıyla oluşan sözcük gruplarına denir. Bu tür yapılar, dilin zenginliğini artıran ve çok yönlü anlamlar taşıyan sözcüklerdir. İşte ikilemelerin çeşitli oluşum şekilleri ve cümle içindeki kullanımları:

İkilemelerin Oluşum Şekilleri

1. Aynı Sözcüğün Tekrarı ile Oluşan İkilemeler

Bu tür ikilemelerde, aynı kelimenin tekrarı kullanılarak belirli bir anlam vurgusu yapılır:

• Güzel güzel, yavaş yavaş, çabuk çabuk, soğuk soğuk, sıcak sıcak, nakış nakış, gürül gürül, sıkı sıkı, ılık ılık, akın akın…

2. Anlamdaş (Eş Anlamlı) Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Eş anlamlı sözcüklerle oluşturulan ikilemeler, anlamı güçlendirir:

• Köşe bucak, şan şöhret, sorgu sual, akıllı uslu, mutlu mesut, ses seda, sağ salim…

3. Yakın Anlamlı Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Yakın anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler, benzer anlamları bir araya getirir:

• Doğru dürüst, yalan yanlış, günlük güneşlik, eş dost, üst baş, akıl fikir, mal mülk…

4. Karşıt (Zıt) Anlamlı Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Zıt anlamlı sözcüklerle yapılan ikilemeler, karşıtlıkları vurgular:

• Genç ihtiyar, sabah akşam, büyük küçük, siyah beyaz, az çok, iyi kötü, aşağı yukarı, ileri geri, dost düşman, acı tatlı, alt üst, er geç, irili ufaklı…

5. Biri Anlamlı, Biri Anlamsız Sözcükten Oluşan İkilemeler

Bu ikilemelerde, bir sözcük anlamlı, diğer sözcük anlamsızdır:

• Eski püskü, eğri büğrü, yırtık pırtık, çoluk çocuk, yol mol, sıkı fıkı, ev mev, su mu, ufak tefek…

6. Her İkisi de Anlamsız Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Her iki sözcük de anlamsız olduğunda kullanılan ikilemelerdir:

• Ivır zıvır, abuk sabuk, abur cubur, mırın kırın, eciş bücüş, paldır küldür, eften püften…

7. Yansıma Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Bu tür ikilemeler, ses yansıması yapan sözcüklerle oluşur:

• Tık tık, vızır vızır, şırıl şırıl, cızır cızır, lıkır lıkır, çıtır çıtır, tıkır tıkır, horul horul, gümbür gümbür, çatır çatır…

8. Durum Eki Almış Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Bu ikilemeler, durum ekleri ile oluşur:

• Baş başa, biz bize, günden güne, yıldan yıla, dişe diş, baştan başa…

9. “m” Harfi Eklenerek Oluşan İkilemeler

Bu tür ikilemelerde, “m” harfi eklenir:

• Şaka maka, para mara, ev mev, ders mers, iş miş, yemek memek…

10. Sayılardan Oluşan İkilemeler

Bu ikilemeler sayılar kullanılarak yapılır:

• Üç beş kişi, sekiz on öğrenci…

11. İsim Tamlaması Şeklinde Oluşan İkilemeler

İsim tamlaması şeklinde oluşan ikilemeler:

• İyinin iyisi, yıllar yılı…

12. “de”, “mi” ile Oluşan İkilemeler

“De” veya “mi” edatları kullanılarak yapılan ikilemeler:

• Sıcak mı sıcak bir yaz günü, güzel mi güzel bir elbise, soğuk da soğuk hava…

İkilemelerin Cümle İçerisindeki Görevleri

İkilemeler farklı dil görevlerinde kullanılabilir:

1. İsim Olarak Kullanılmaları

Örnek:

• Üzerindeki çıtçıtı dikkat çekiyordu.

2. Sıfat Olarak Kullanılmaları

Örnekler:

• Güzel güzel elbiseler ile bizi ziyarete geldiler.
• Öğretmenlerine deste deste gül hediye ettiler.
• Evli barklı insanlar daha sakin davranır.

3. Zarf Görevinde Kullanılmaları

Örnekler:

• Herkes onun gözünün içine baka baka öğrendi olumsuzlukları.
• Her yerde ileri geri konuşursan itibarın kalmaz.

İkilemelerle İlgili Önemli Uyarılar

1. İkilemeleri Oluşturan Sözcükler Arasına Noktalama İşareti Konmaz

Doğru: İleri geri konuşmasına kimse bir anlam veremedi.
Yanlış: İleri, geri konuşmasına kimse bir anlam veremedi.

2. İkilemeler Her Zaman Ayrı Yazılır

Doğru: Ağır ağır, gide gide, kucak kucak, baş başa, diz dize, ucu ucuna, boşu boşuna, dişe diş, başa baş, içten içe, yan yana, omuz omuza, el ele, göz göze, iç içe…
Yanlış: Elele, başbaşa…

3. Bazı İkilemeler Zamanla Kalıplaşarak Bitişik Şekil Almıştır

Örnekler:

• Karmakarışık duygular içerisindeydi.
• Bütün odayı altüst etmişti afacan çocuk.
• Yarın piknikte hepimiz cızbız yiyeceğiz.

4. “mi” Edatı İkilemeyi Oluşturan Sözcükler Arasına Girebilir

Örnekler:

• Güzel mi güzel bir elbise giymişti.
• Sıcak mı sıcak havalarda gezmiştik o yaz.

5. İkilemeleri Oluşturan Sözcükler Hem Yapım Eki Hem de Çekim Eki Alabilir

Örnekler:

• Evli barklı insanlar bir araya gelmişlerdi. (yapım eki)
• Yersiz yurtsuz insanlara sahip çıkalım. (yapım eki)
• Ağlayan arkadaşını dertli dertli dinliyordu. (yapım eki)
• İrili ufaklı birçok taş toplamıştı tarladan yaşlı adam. (yapım eki)
• El ele verdik, bugünlere geldik. (çekim eki)
• Yüz yüze yapılan görüşmeden sonra diplomat otelden ayrıldı. (çekim eki)

İkilemelerin Cümle İçerisindeki Kullanımı ile İlgili Örnekler

1. Aynı Sözcüğün Tekrarı ile Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Arkadaşlarla güzel güzel sohbet ettik dün akşam.
• Sular sarardı yüzün perde perde solmakta.
• Yavaş yavaş yürüyen çocuk okulun bahçesinden içeri girdi.
• Güzele her daim deste deste güller ile gitmek gerek.
• Çeşmelerimizden soğuk soğuk sular akar yazın.
• Ana sınıfı öğrencileri ilk gün sınıfta uslu uslu oturmuşlardı.
• Olanları annesine uzun uzun anlattı.

2. Anlamdaş (Eş Anlamlı) Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Köşe bucak kaybolan çocuklarını arıyorlardı.
• Anadolu’nun bir köyünde mutlu mesut bir yaşam sürdürüyorlardı.
• Akıllı uslu durursanız size ikilemeler konusunu detaylı anlatacağım.
• Allah’a şükürler olsun ki kazadan sağ salim kurtuldular.
• Herkes sanki ölüm uykusuna yatmıştı ki ortalıkta ses seda yoktu.
• Hiç kimse sorgusuz sualsiz cennete gitmez.
• Şan şöhret sahibi olmak isteyenlerden değilim.

3. Yakın Anlamlı Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Doğru dürüst çalışmadan hiçbir başarı elde edilemez.
• Ona yalan yanlış bilgi aktardıklarından o, etrafına kan kusuyordu.
• Bu günlük güneşlik havada evde oturulur mu?
• Dünya âlem yıkılsa umurunda değil onun.
• Her tarafı delik deşik etmişlerdi.
• Eş dost toplanıp onları ziyarete gittik.
• Polisler orada üst baş araması yaptılar.
• Allah akıl fikir versin bunları yapanlara.
• İnsanın mal mülk sevgisi bazı değerlerin önüne geçmemelidir.

4. Karşıt (Zıt) Anlamlı Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Alanda genç ihtiyar bütün köylüler toplanmıştı.
• Hazırlıkları tamamlamak üzere sabah akşam durmadan çalışıyorlardı.
• Büyük küçük herkes çimende futbol oynuyordu.
• O yıllarda az çok herkesin siyah beyaz bir televizyonu vardı.
• İşe yeni başlamıştı yine de işten iyi kötü anlıyordu.
• Aşağı yukarı beş yıla yakındır köyüne uğramamıştı.
• Onun ileri geri konuşması dost düşman herkesçe yadırgandı.
• Onunla acı tatlı hatıralarımız olmuştu Asya’nın uçsuz bozkırlarında.
• Ortalığı alt üst eden adam er geç yakalandı.

5. Biri Anlamlı, Biri Anlamsız Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Eski püskü elbiseler giyen kişi eğri büğrü konuşunca herkesten fırça yer.
• İnsan, yırtık pırtık elbise giyebilir; önemli olan insanın karakterinin düzgün olmasıdır.
• Çoluk çocuk göç eden köy halkı ufak tefek tahriklere kapılmadan yolculuğa devam ediyorlardı.
• Fırtınadan yol mol gözükmüyordu.
• Düşman gibi geçinen komşular bu ara sıkı fıkı olmuşlardı.
• Kerbela’da o muhteşem zatlar su mu diye saatlerce sayıklamışlar.

6. Her İkisi de Anlamsız Sözcüklerden Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Bunlar, ıvır zıvır şeyler olduğundan bunlar hakkında abuk sabuk konuşmak mantıksızdır.
• Çağımızın en büyük hastalığı abur cubur yiyeceklerin asıl yiyeceklerin yerini almasıdır.
• Bir gün de işte mırın kırın etmeyin arkadaşlar.
• Adamcağızı eften püften bahanelerle hastanelik ettiler.

7. Yansıma Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Saatin tık tık sesi suyun şırıl şırıl sesine karışırdı sabahın seherinde.
• Adamcağız, geceleri horul horul horluyordu.
• Çatıdan pat pat sesler geliyordu.

8. Durum Eki Almış Sözcüklerle Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Baş başa vermeyince taş yerinden kalkmaz.
• Hastalıktan olsa gerek günden güne eriyordu.
• Nüfusumuz yıldan yıla artıyor.
• Futbolcular maçın sonuna kadar dişe diş mücadele ettiler.
• Biz bize bu konuyu konuşalım dedik.

9. “m” Harfi Eklenerek Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Adamın para mara derdi de, ev mev derdi de yoktu.
• Şaka maka Yusuf sen orada bana bir iş miş veremezsin.
• Önce yemek memek işini halledelim sonra da ders mers çalışırız.

10. Sayılardan Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Üç beş kişi bizi ziyarete gelecek.
• Sekiz on öğrenci bu okulun huzurunu bozamaz.

11. İsim Tamlaması Şeklinde Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• İyinin iyisi bu işi siz yapın.
• Yıllar yılı aynı evde yaşamını sürdürdü.

12. “de”, “mi” ile Oluşan İkilemeler

Örnekler:

• Sıcak mı sıcak bir yaz günü tarlada pamuk topluyorlardı.
• Güzel mi güzel bir elbise giymişti.
• Bu kış soğuk da soğuk havalar bizleri evlerimize hapsetti.