Hz. Ali Hayatı ve İlmî Şahsiyeti

Hz. Ali b. Ebû Tâlib: Hayatı ve İlmî Şahsiyeti

Giriş

Hz. Ali (عليّ), İslam tarihinin en önemli figürlerinden biridir. Hz. Peygamber’in kuzeni, damadı ve Hulefâ-yi Râşidîn’in dördüncüsü olarak bilinir. Hicretten yaklaşık yirmi iki yıl önce, yani 600 yılında Mekke’de doğmuştur. Babası, Hz. Peygamber’in amcası Ebû Tâlib, annesi ise Fâtıma bint Esed’dir.

Çocukluk ve Gençlik Dönemi

Hz. Ali, Mekke’deki kıtlık döneminde Hz. Peygamber tarafından himaye altına alınmış ve beş yaşından itibaren onun yanında büyümüştür. İlk Müslümanlar arasında yer alan Ali, Hz. Peygamber’in peygamberliğine ilk inananlardan biri olarak kaydedilir. Ancak, bu konudaki detaylar Ehl-i Sünnet ve Şii kaynakları arasında farklılık göstermektedir.

Hicret ve İslam’a Katkıları

Hz. Peygamber’in Medine’ye hicreti sırasında, Ali Mekke’de kalmış ve müşrikleri oyalamak için onun yatağında yatmıştır. Hicretten sonra Hz. Ali, Medine’de Peygamber ile birlikte yaşamaya başlamış, daha sonra da Hz. Fâtıma ile evlenmiştir. Bu evlilikten Hasan, Hüseyin, Zeyneb ve Ümmü Külsüm gibi çocuklar doğmuştur.

Savaşlar ve Kahramanlıkları

Hz. Ali, birçok gazve ve seriyelerde aktif olarak yer almış, Bedir, Uhud, Hendek ve Hayber gibi önemli savaşlarda Hz. Peygamber’in sancaktarlığını yapmıştır. Bu savaşlarda gösterdiği kahramanlıklar ve cesareti, İslam tarihinde önemli bir yer tutar. Özellikle Hayber’deki başarıları, Ali’nin askerî liderlik yeteneklerini pekiştirmiştir.

Hilafet Dönemi

Hz. Osman’ın şehit edilmesinin ardından Hz. Ali halife olarak seçilmiştir. İlk dönemde, Osman’ın katillerinin cezalandırılması gibi zorlu bir meseleyle karşılaşmıştır. Ancak, bu konuda belirli bir katil olmadığı için mesele karmaşık bir hale gelmiştir. Hz. Ali’nin halifeliği sırasında, Cemel ve Sıffîn savaşları yaşanmış, bu savaşlarda hem iç hem de dış düşmanlarla mücadele etmiştir.

İlmî Şahsiyeti

Hz. Ali, İslam tarihinde sadece bir savaşçı değil, aynı zamanda bir âlimdir. Kur’an ve hadis konusundaki derin bilgisiyle tanınmış, özellikle fıkıh alanında önemli bir otorite olmuştur. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’in de fikrine başvurduğu bir sahâbî olarak öne çıkmıştır.

Hz. Ali’nin hayatı, İslam tarihinin şekillenmesinde kritik bir rol oynamıştır. Hem dinî hem de sosyal alandaki etkisi, onu İslam dünyasında önemli bir figür haline getirmiştir. Onun döneminde yaşanan olaylar, günümüzde de tartışma konusu olmaya devam etmektedir. Hz. Ali, inancı, cesareti ve bilgeliğiyle nesiller boyunca anılmaya devam edecektir.

 

 

İlmî Şahsiyeti

Hz. Ali, ashâb-ı kirâm arasında Kur’an, hadis ve özellikle fıkıh konularında derin bir bilgiye sahip olmasıyla tanınan bir otoritedir. Rivayet ettiği hadislerin çoğu fıkhî konularla ilgilidir ve bu bilgileri Hz. Peygamber’den, Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Mikdâd b. Esved ve eşi Hz. Fâtıma’dan öğrenmiştir. Onun yanında, oğulları Hasan, Hüseyin ve Muhammed el-Hanefiyye gibi önemli isimler, Abdullah b. Mes‘ûd, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ömer, Ebû Hüreyre, Berâ b. Âzib, Ebû Saîd el-Hudrî gibi sahâbîler de ondan rivayette bulunmuşlardır. Ayrıca, Ebü’l-Esved ed-Düelî, Ebû Vâil Şakīk b. Seleme, Şa‘bî, Abdurrahman b. Ebû Leylâ ve Zir b. Hubeyş gibi birçok tâbiî de Hz. Ali’den hadis almıştır. Rivayet ettiği toplam hadis sayısı 586’dır; bunlardan yirmisi hem Buhârî hem de Müslim’de yer alırken, dokuzu yalnızca Ṣaḥîḥ-i Buhârî’de, on beşi de Ṣaḥîḥ-i Müslim’de bulunmaktadır. Hz. Ali, Resûl-i Ekrem ile sıkça bir arada bulunduğundan, onun ibadetleri ve duaları hakkında birçok rivayet aktarmıştır. Kendi ifadesine göre, Hz. Peygamber zamanında yazdığı ve sürekli kılıcının kınında taşıdığı bir hadis sahîfesi vardı. Bu sahîfe, diyete dair hükümler, düşman elindeki bir esiri kurtarma yolları ve Medine’nin Harem bölgesi sınırları gibi konulardaki hadisleri içermekteydi (Buhârî, “ʿİlim”, 39; “Cihâd”, 171; “Cizye”, 10, 17). Sahîfe, Rif‘at Fevzî Abdülmuttalib tarafından tahlil edilerek, Ṣaḥîfetü ʿAlî b. Ebî Ṭâlib adıyla yayımlanmıştır (1406/1986). Hz. Ali, Kur’ân-ı Kerîm dışında Hz. Peygamber’den özel bir talimat almadığını ve başka bir şey yazmadığını vurgulamıştır (Müslim, “Eḍâḥî”, 43-45). Hilâfeti döneminde, hadislerin dikkatli bir şekilde rivayet edilmesini sağlamak amacıyla, Hz. Peygamber’e ait olduğunu kesin olarak bilmediği hadisleri nakledenleri, Resûl-i Ekrem’den duyduklarına dair yemin ettirmekteydi (Tirmizî, “Tefsîr”, 4). O, herkesçe bilinen hadislerin rivayet edilmesi gerektiğini söylerken, güvenilmeyecek derecede zayıf olan rivayetlerle meşgul olmayı men ederdi.

Kur’ân-ı Kerîm konusundaki derin bilgisini paylaşmak isteyenlere sorularını yöneltmeye teşvik ederdi; âyetlerin nerede ve ne zaman nâzil olduğunu iyi bildiğini sıkça vurgulardı. Zira Hz. Peygamber hayatta iken, Kur’ân-ı Kerîm’in tamamını ezberlemiş ve onun meselelerine hâkim olan sayılı sahâbîlerden biriydi. Ancak, aşırı taraftarları hadis konusundaki tutumları gibi, Kur’an tefsirinde de ona birçok görüş nisbet ettiklerinden, onun tefsirine dair güvenilir kaynaklara pek az şey ulaşabilmiştir. Ondan rivayet edilen tefsir bilgilerinin güvenilir üç kaynağı şunlardır: 1. Hişâm b. Hassân el-Ezdî, Muhammed b. Sîrîn, Abîde es-Selmânî, Ali b. Ebû Tâlib. 2. Abdullah b. Abdurrahman b. Ebû Hüseyin, Ebü’t-Tufeyl, Âmir b. Vâsile el-Leysî, Ali b. Ebû Tâlib. 3. Zührî, Ali b. Zeynelâbidîn, Hüseyin b. Ali, Ali b. Ebû Tâlib. Talebesi Ebû Abdurrahman es-Sülemî, Hz. Ali’den daha güzel Kur’an okuyan birini görmediğini ifade etmiştir. Ondan kıraat öğrenen diğer tâbiîler arasında Ebü’l-Esved ed-Düelî ve Abdurrahman b. Ebû Leylâ da bulunmaktadır.

Ali b. Ebû Tâlib, Yemen’de kadılık yapmıştır. Hz. Peygamber, Hâlid b. Velîd’den sonra onu bu görevle Yemen’e göndermek istediğinde, kendisi ilmî durumunun böyle bir vazifeyi başarıyla yürütebileceğinden şüphe duymuş; fakat Hz. Peygamber elini onun göğsüne koyarak onu teskin etmiş, Allah Teâlâ’nın ona doğruyu ilham edeceğini belirtmiştir (Ebû Dâvûd, “Aḳżıye”, 6; Tirmizî, “Aḥkâm”, 5; Müsned, I, 83, 88, 111, 136, 149, 156). Vedâ haccında Hz. Peygamber ile birlikte haccetmek üzere Yemen’den yola çıkmış ve Mekke’de buluşmuşlardır. Hz. Ömer, onun hukuk bilgisi ve hüküm verme yeteneği konusunda, “En isabetli hüküm verenimiz Ali’dir” şeklinde bir değerlendirmede bulunmuştur (Buhârî, “Tefsîr”, 2/7). Bu nedenle, ilk üç halife önemli meselelerde onun fikrini almak konusunda hiç tereddüt etmemişlerdir. Diğer sahâbîler de Hz. Ali’nin görüşlerinin doğruluğuna inandıkları için dinî bir mesele hakkında onun görüşünü aldıktan sonra başkalarına danışma ihtiyacı duymamışlardır. Ashabın en âlim simalarından biri olmasına rağmen, ondan daha az bilgi nakledilmesinin sebebi, hilâfet yıllarının savaşlar ve fitne olaylarıyla geçmesi, böylece geniş fıkıh ve tefsir bilgisini genç nesillere aktarmaya fırsat bulamamasıdır. Diğer sahâbîlerin bu konudaki en büyük avantajları, Hz. Ali’ye göre daha uzun bir ömür sürmeleridir. Muhammed Revvâs Kal‘acî’nin derleyip yayımladığı Mevsûʿatü fıḳhi ʿAlî b. Ebî Ṭâlib (Dımaşk 1403/1983, 648 sayfa) adlı eser, onun İslâm hukuku alanındaki geniş kültürü hakkında bilgi vermektedir.

Hz. Ali’nin nahiv ilminin esaslarını ortaya koyduğuna dair güvenilir bir rivayet yoktur. Cifr ilminin ona nisbet edilmesi ise tamamen asılsızdır.

Fesahati ve üstün hitabetiyle tanınan Hz. Ali’nin güzel ve hikmetli sözleri kaynaklarda yer bulmuştur. Onun düşünce ve hitabet özelliklerinden yoksun bazı siyasî-dinî hitabe ve mektuplar ise şair ve edip Şerîf er-Radî (ö. 359/969) tarafından bir araya getirilmiştir (bk. NEHCÜ’l-BELÂGA). Şiîler bu eserdeki sözlerin Hz. Ali’ye ait olduğunda şüphe etmezken, Sünnîler bu sözlerin çoğunun ona ait olmadığına inanarak haklı olarak tereddüt yaşamaktadırlar. Ali b. Ebû Tâlib’e atfedilen ve birçok şerhi yapılan Envârü’l-uḳūl min eşʿâri vaṣiyyi’r-Resûl adlı divanın da onunla hiçbir bağlantısı yoktur. Dîvânü emîri’l-müʾminîn ʿAlî b. Ebî Ṭâlib gibi adlarla anılan bu eser birçok kez basılmıştır (bk. Serkîs, Muʿcem, I, 1354). Ayrıca, Hz. Ali’ye atfedilen el-Ḳaṣîdetü’z-zeynebiyye, el-Ḳaṣîdetü’z-zebûriyye, el-Ḳaṣîdetü’l-cülcülûtiyye, Muḫammes, Cünnetü’l-esmâʾ, Münâcât gibi eserler de bulunmaktadır (bk. Sezgin, II, 279-281). Güvenilir kaynaklarda Hz. Ali’nin herhangi bir eserine dair bilgi bulunmamakla birlikte, onun eşsiz fesahat ve belâgatı yanında bu beyitlerin ona ait olduğunu kabul etmek de mümkün değildir.