Fiiller, bir işin yapılmasını, bir oluşun meydana gelmesini ya da bir durumun gerçekleşmesini anlatan kelimelerdir. Başka bir deyişle, hareket veya devinim içeren sözcüklerdir. Fiiller, bir eylemin nasıl yapıldığını ya da bir varlığın hangi durumda olduğunu ifade ederler. Bu sebeple fiillerin içerdiği hareketler ancak nesnelerle ilişki kurulduğunda somut bir hale gelir. Bu durumda nesnelerde somutluk bulunurken, fiillerde anlatılan eylemler ve oluşlar soyut kalabilir. Fiillerin somutlaşması, onlarla ilişki kurulan nesnelere bağlıdır. Örneğin, çek fiili kökü “acı çek-“, “sıkıntı çek-“, “kopya çek-” şeklinde kullanılarak daha somut hale gelir ve belirginleşir.
Fiillerin diğer kelime türlerinden ayrılabilmesi için, kelime köküne -mek ya da -mak mastar ekleri getirilir. Fiiller, anlamlarına, yapılarına ve çatılarına göre sınıflandırılarak incelenirler.
A. Anlamlarına Göre Fiiller
Anlamlarına göre fiiller, üç ana grupta ele alınır:
1. Kılış Fiilleri
Bir öznenin iradesiyle gerçekleşen ve bir nesne alabilen fiillerdir. Bu fiiller, nesneye bağlı olarak yapılır ve öznenin bir eylemi gerçekleştirdiğini ifade eder. Örnekler: kırmak, yarmak, bölmek, çizmek, dökmek, silmek, taşımak, yazmak, kapatmak, okutmak.
2. Durum Fiilleri
Öznenin herhangi bir durumda bulunduğunu ifade eden ve nesne almayan fiillerdir. Bu tür fiiller, öznenin bir şey yapmadığını, sadece belirli bir durumda olduğunu anlatır. Örnekler: uyumak, dinlenmek, gülmek, oturmak, üşümek, kalkmak, düşünmek, şaşırmak, heyecanlanmak.
3. Oluş Fiilleri
Öznenin iradesi dışında, kendiliğinden gerçekleşen ve bir zaman dilimine bağlı olarak ortaya çıkan fiillerdir. Bu tür fiillerde öznenin eylemi kontrol etme gücü yoktur ve oluş kendiliğinden meydana gelir. Ayrıca bu fiiller de nesne almazlar. Örnekler: büyümek, solmak, uzamak, sararmak, incelmek, yaşlanmak, ıslanmak, çürümek, kaybolmak.
Fiil Çekimleri
Bir eylemin zamanı, şahıs ve sayıya göre ifade edildiği fiillere çekimli fiiller denir. Çekimli fiillerde fiil kök ve gövdesine eklenen zaman, kip, şahıs ve sayı ekleriyle bir yargı oluşturulur.
Fiillerde Kip
Kip, fiilin bildirilen eylemin ne zaman, nasıl ya da ne biçimde gerçekleştiğini gösteren eklerdir. Fiiller, kip ekleriyle şekillenir ve bir zaman dilimiyle kişiye göre çekimlenir. Kipler, Türkçede iki ana başlık altında incelenir:
Bildirme Kipleri
Tasarlama Kipleri
1. Bildirme Kipleri
Bildirme kipleri, bir eylemin yapıldığını ya da yapılacağını ifade eden kiplerdir. Şu şekilde sıralanabilir:
Görülen Geçmiş Zaman: Eylemin daha önce yapıldığını ve bu eylemin gözlemlendiğini ya da buna tanıklık edildiğini ifade eder. Ekler:-dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü. Örnek:Koştu, geldi, yazdı, çaldı, bitirdi.
Duyulan Geçmiş Zaman: Eylemin daha önce gerçekleştiğini, ancak bu eylemin başkasından öğrenildiğini veya sonradan fark edildiğini ifade eder. Ekler:-mış, -miş, -muş, -müş. Örnek:Almış, görmüş, gitmiş, uymuş, bilmiş.
Şimdiki Zaman: Eylemin şu anda yapılmakta olduğunu gösterir. Ek:-yor. Örnek:Koşuyor, yazıyor, gülüyor, konuşuyor, dinliyor.
Gelecek Zaman: Eylemin gelecekte yapılacağını ifade eder. Ekler:-acak, -ecek. Örnek:Yapacak, çizecek, gidecek, yazacak, çıkacak.
Geniş Zaman: Eylemin genel olarak yapıldığını veya sürekli tekrarlandığını belirtir. Ekler:-r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür. Örnek:Yapar, görür, yazar, çizer, okur.
2. Tasarlama Kipleri
Tasarlama kipleri, eylemin henüz gerçekleşmediğini, fakat tasarlanan ya da istenen bir eylem olduğunu ifade eder. Bildirme kiplerinden farklı olarak zaman bildirmezler. Tasarlama kipleri dört ana başlıkta incelenir:
İstek Kipi: Eylemin yapılmasını isteme, dileme anlamı taşır. Ekler:-a, -e. Örnek:Gör-e-yim, yap-a-lım, al-a-yım, ver-e-lim.
Emir Kipi: Eylemin yapılmasını emir şeklinde ifade eder. Ekler:(Eksiz), -sın, -sin, -sün, -sun. Örnek:Gel, otur, yaz-sın, yap-sınlar.
Dilek-Şart Kipi: Eylemin bir şart ya da dileğe bağlı olarak gerçekleştiğini belirtir. Ekler:-sa, -se. Örnek:Dur-sa, yaz-sa, al-sa-lar, yap-sa-mış.
Gereklilik Kipi: Bir eylemin yapılmasının gerekli olduğunu ifade eder. Ekler:-meli, -malı. Örnek:Git-meli, yap-malı, okumalı, bil-meli.
Fiillerde Şahıs
Bir fiilin çekiminde fiile zaman ekleri eklenirken, kişi zamirlerinden türemiş şahıs ekleri de kullanılarak eylemin kim tarafından yapıldığı belirtilir. Şahıs ekleri üç gruba ayrılır:
Emir Kipindeki Kişi Ekleri:
Emir kipinde, kip eki ile şahıs eki iç içe geçmiş durumdadır. Şahıslar için ayrı ayrı emir ekleri bulunur.
Fiillerde Zaman
Fiillerde zaman, eylemin hangi zaman diliminde gerçekleştiğini gösterir. Zaman ekleri kullanılarak eylemin geçmiş, şimdiki ya da gelecek zaman diliminde yapıldığı ifade edilir. Zaman açısından fiiller iki ana başlıkta incelenir:
1. Basit Zamanlı Çekimler
Bu çekimlerde fiil köklerine veya gövdelerine zaman ve kişi ekleri eklenerek eylemin zaman dilimi belirlenir.
2. Birleşik Zamanlı Çekimler
Birleşik zamanlı fiiller, bir fiil köküne ya da gövdesine birden fazla kip eklenerek yapılır.
Fiillerde Kip
Kip, kök ya da gövde durumundaki bir fiilin ifade ettiği oluş ve kılışın, konuşan, dinleyen veya kendisinden söz edilen kişi açısından hangi şekilde ve nasıl yansıtıldığını gösteren bir anlatım biçimidir. Bu, fiillerin şekil, zaman ve kişi bilgileriyle bir yargıya dönüştürülmesi . Fiillerin bu şekilde belirli anlatım kalıplarına girerek yargıya dönüşmeleri, onların belirli kip ekleri ile çekimlenmeleri ile sağlanır. Türkçede kipler, iki ana başlık altında incelenir:
1. Bildirme Kipleri
Bu kipler, gerçekleşen ya da gerçekleşecek olan olayların haber niteliğinde verilmesini sağlar. Bildirme kiplerinin bazı örnekleri şunlardır:
Görülen Geçmiş Zaman
Duyulan Geçmiş Zaman
Şimdiki Zaman
Gelecek Zaman
Geniş Zaman
2. Tasarlama Kipleri
Tasarlama kipleri, fiilin ifade ettiği hareketin henüz gerçekleşmediğini, fakat istek, emir, şart veya gereklilik ile tasarlandığını gösterir. Bu kiplerde, zaman kavramı değil, gerçekleşmesi istenen veya düşünülen eylemin durumu ön plandadır. Tasarlama kiplerinin bazı örnekleri şunlardır:
İstek Kipi
Emir Kipi
Dilek-Şart Kipi
Gereklilik Kipi
Fiillerde Şahıs
Bir fiilin ifade ettiği eylemin, şekil, zaman ve kişiye bağlı olarak bir yargıya dönüşebilmesi için şahıs ekleri alması gerekir. Çekimli fiillerde tekil ve çoğul olmak üzere üç kişi vardır. Şahıs ekleri, kişi zamirlerinden veya iyelik eklerinden türeyen eklerdir. Emir kipinde ise kişi ekleri kip ekine bağlı olarak değişir.
a) Zamir Kökenli Kişi Ekleri
Bu ekler, zamirlerden türemiştir ve duyulan geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, gereklilik ve istek kiplerinde kullanılır.
Teklik
1. kişi: -ım, -im, -um, -üm
2. kişi: -sın, -sin, -sun, -sün
3. kişi: Ek kullanılmaz.
Çokluk
1. kişi: -ız, -iz, -uz, -üz
2. kişi: -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz
3. kişi: -lar, -ler
b) İyelik Kökenli Kişi Ekleri
Bu ekler, iyelik eklerinden türemiştir ve görülen geçmiş zaman ve şart kiplerinde kullanılır.
Teklik
1. kişi: -m
2. kişi: -n
3. kişi: Ek kullanılmaz.
Çokluk
1. kişi: -k
2. kişi: -nız, -niz, -nuz, -nüz
3. kişi: -lar, -ler
c) Emir Kipindeki Kişi Ekleri
Emir kipinde, kip eki ve kişi eki iç içe geçmiştir. Bu nedenle, kip ekinden sonra ayrı bir kişi eki kullanılmaz. Emir kipinde her şahıs için ayrı bir ek bulunur. Ancak emir kipinin yalnızca ikinci ve üçüncü teklik ve çoğul şahıslarda emir anlamı vardır.
Çekimli fiillerde soru anlamı ise mi soru edatı ile sağlanır. Ancak, soru edatının yeri, çekimli fiilin kipine göre değişiklik gösterebilir:
Görülen geçmiş zaman, şart, emir ve istek kiplerinde, kişi eklerinden sonra gelir:
geldin mi?
koşsak mı?
otursun mu?
arayalım mı?
Duyulan geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman ve gereklilik kiplerinde ise kişi eklerinden önce gelir:
gülmüş müyüm?
dinliyor musun?
sevecek misin?
okur muyuz?
yazmalı mıyız?
Fiillerde Zaman
Fiilin ifade ettiği olayın hangi zamanda gerçekleştiğini bildiren yapıya zaman denir. Zaman, fiilin çekiminde kullanılarak fiilin hangi zaman diliminde gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini ifade eder. Fiil çekimleri, basit zamanlı ve birleşik zamanlı olarak ikiye ayrılır.
Basit Zamanlı Çekimler
Basit zamanlı çekimler, fiilin kök ya da gövdesine sadece bir kip ekinin getirilmesiyle yapılır. Türkçede bildirme kipleri, basit zamanlı çekimlerle ifade edilir ve beş şekilde kullanılır:
Görülen Geçmiş Zaman
Bu kip, bir olayın geçmişte bizzat görülüp deneyimlendiğini gösterir. Görülen geçmiş zaman ekleri şunlardır: -dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü.
Örnek:
Okudu-m
Bak-tı-n
Yürüdü-ler
Duyulan Geçmiş Zaman
Fiilin ifade ettiği olayın geçmişte gerçekleştiğini, ancak bu olayın başkalarından duyulup öğrenildiğini veya daha sonra fark edildiğini belirtir. Duyulan geçmiş zaman ekleri: -mış, -miş, -muş, -müş.
Örnek:
Yazmış-ım
Gülmüş-sünüz
Gitmiş-ler
Şimdiki Zaman
Bu kip, bir olayın şu anda devam ettiğini belirtir. Şimdiki zaman eki: -yor.
Örnek:
Yaz-ıyor-um
Seviyor-sun
Gidiyor-lar
Gelecek Zaman
Fiilin ifade ettiği olayın gelecekte bir zamanda gerçekleşeceğini bildirir. Gelecek zaman ekleri: -acak, -ecek.
Örnek:
Yarın yazacak-lar.
Gel-ecek-iz.
Görecek-siniz.
Geniş Zaman
Bu kip, bir eylemin geçmişten geleceğe uzanan, sürekli olarak gerçekleşen bir yapıda olduğunu gösterir. Geniş zaman eki -r olup, köke göre yardımcı sesler alabilir: -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür.
Web sitemizde size en iyi deneyimi sunabilmemiz için çerezleri kullanıyoruz. Bu siteyi kullanmaya devam ederseniz, bunu kabul ettiğinizi varsayarız.TamamHayırGizlilik politikası
