Fiillerde Zaman, Kip, Kişi ve Olumsuzluk

Fiillerde Zaman, Kip, Kişi ve Olumsuzluk

Fiiller, dilbilgisinde eylemleri belirtmek ve anlamlarını ifade etmek için çeşitli özelliklere sahiptir. Bu özellikler arasında zaman, kişi, kip ve olumsuzluk bulunur. İşte fiillerin bu dört önemli özelliğini detaylandıran bir inceleme:

Eylemlerde Zaman

Eylemler, zaman kavramını belirlemek için kullanılır. Zaman, soyut bir süre kavramıdır ve başlangıcı, sonu olmaksızın bir akış olarak düşünülür. Genel olarak eylemler zaman açısından üç kategoriye ayrılır:

1. Geçmiş Zaman: Eylemin anlatıştan önce yapıldığını ifade eder. Bu zaman diliminde yapılan işler tamamlanmış olarak kabul edilir. Örneğin:
   • Orhan dün geldi.
   • Sizi aradık.
   • Gezmeye gitmişsiniz.
2. Şimdiki Zaman: Eylemin hâlihazırda yapıldığını veya yapılmakta olduğunu belirtir. Bu zaman diliminde eylemler devam ediyor ve anlatışla eş zamanlıdır. Örnekler:
   • Orhan kapıyı açıyor.
   • Ben elimi kaldırıyorum.
   • Siz dinliyorsunuz.
3. Gelecek Zaman: Eylemin gelecekte, anlatıştan sonra yapılacağını bildirir. Bu zaman diliminde eylemler gelecekte gerçekleştirilecek olarak görülür. Örnekler:
   • Orhan bize gelecek.
   • Uluslar yükselecek.
   • Biz de yükseleceğiz.

Eylemlerde Kişi

Eylemleri gerçekleştiren varlığa kişi denir. Eylemler, kişilere göre üç şekilde çeşitlendirilir:

1. Birinci Kişi: Eylemi gerçekleştiren konuşan kişidir. Örnekler:
   • getirdim, söyleyeceğim; okuyoruz, yazabildik, yardım edelim.
2. İkinci Kişi: Eylemi gerçekleştiren dinleyici kişidir. Örnekler:
   • getirdin, söyleyeceksin; okudunuz, anlatabilirsiniz.
3. Üçüncü Kişi: Eylemi gerçekleştiren, konuşma ve dinleme dışında kalan kişidir. Örnekler:
   • getirdi, söyleyecek, okusun, sorabilir; anlatıyorlar, başarmalılar.

Eylem Kipleri

Eylemler, anlam ve zaman özelliklerine göre çeşitli kiplerle farklı biçimlere girer. Kipler, genel olarak iki ana kategoriye ayrılır:

1. Bildirme Kipleri (Haber Kipleri): Eylemin yapıldığını veya yapılacağını belirten kiplerdir. Bu kipler zaman anlamı taşır ve aşağıdaki biçimlerde bulunur:
   • Görülen Geçmiş Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -di eki eklenir. Örneğin: geldi, gördü.
   • Duyulan Geçmiş Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -miş eki eklenir. Örnekler: görmüş, almış.
   • Şimdiki Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -(i)yor eki eklenir. Örnekler: geliyor, çalışıyor.
   • Gelecek Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -ecek eki eklenir. Örnekler: gelecek, yapacak.
   • Geniş Zaman Kipi: Eylem tabanlarına -ir, -ar gibi ekler eklenir. Örnekler: gelir, çalışır.
2. Dilek Kipleri (Tasarlama Kipleri): Eyleme dilek anlamı katan kiplerdir. Bu kiplerin özel bir zaman anlamı yoktur ve kendilerini pek gösteren bir gelecek zaman anlamı sezdirebilir. Aşağıdaki biçimlerde bulunur:
   • Gereklilik Kipi: Eylemin yapılmasının gerekliliğini bildirir. -meli eki eklenir. Örnekler: çalışmalı, gitmeli.
   • İstek Kipi: Eylemin yapılmasını istediğini gösterir. -e eki eklenir. Örnekler: alayım, gidelim.
   • Dilek-Şart Kipi: Eylemin dilek ve şart anlamlarını taşır. -se eki eklenir. Örnekler: gelse, okusa.
   • Emir Kipi: Eylemin yapılmasını buyurur. Örnekler: yap, git, al.

Eylemlerde Olumsuzluk

Olumsuz eylemler, işin yapılmadığını veya gerçekleşmediğini belirtir. Bu olumsuzluk, -me eki ile sağlanır ve eylem tabanlarının sonuna eklenir. Kalın ünlülerden sonra -ma olurken, dar ünlülerden sonra -mi olur. Örnekler:

• Olumlu: gelir, görür, okur.
• Olumsuz: gelmez, görmez, okumaz.

Eylemlerin kiplerinde olumsuzluk eklenmesiyle kip eki değişmez, fakat geniş zaman kiplerinde değişiklik görülebilir.