Fiillerde Yapı Örnekli Anlatım

Fiiller, yapıları bakımından üç ana gruba ayrılır:

1. Basit Fiiller

Basit fiiller, kök halinde bulunan ve hiçbir yapım eki almamış, tek bir sözcükten oluşan fiillerdir. Bu fiiller, herhangi bir ek veya değişiklik içermez ve bu nedenle en temel fiil türüdür.

Örnekler:

• Koş-: Koşmak
• At-: Atmak
• Tut-: Tutmak

2. Türemiş Fiiller

Türemiş fiiller, eylem ya da ad köklerinden, gövdelerinden çeşitli yapım ekleri eklenerek oluşturulan fiillerdir. Türemiş fiiller, ad köklerinden türetilen, yansımalardan türetilen ve eylem köklerinden türetilenler olmak üzere üç ana kategoriye ayrılır.

1. Ad Köklerinden Türemiş Fiiller

Bu fiiller, ad köklerine eklenen yapım ekleriyle türetilir ve genellikle isimlerden fiil oluşturur.

Örnekler:

• İzle-: İzlemek (ad kökünden türetilmiştir)
• Azal-: Azalmak (ad kökünden türetilmiştir)
• Evlen-: Evlenmek (ad kökünden türetilmiştir)
• Başla-: Başlamak (ad kökünden türetilmiştir)
• Kısal-: Kısalmak (ad kökünden türetilmiştir)
• İncel-: İncelmek (ad kökünden türetilmiştir)
• Sus-: Susmak (ad kökünden türetilmiştir)

2. Yansımalardan Türemiş Fiiller

Yansıma fiilleri, seslerin doğrudan etkileriyle türetilmiş fiillerdir ve genellikle doğal seslerin taklit edilmesiyle ortaya çıkar.

Örnekler:

• Şırılda-: Şırıldamak (yansımadan türetilmiştir)
• Horla-: Horlamak (yansımadan türetilmiştir)
• Çatla-: Çatlamak (yansımadan türetilmiştir)

3. Eylem Köklerinden Türemiş Fiiller

Bu fiiller, mevcut eylem köklerine yapım eklerinin eklenmesiyle türetilir ve genellikle fiillerin türemiş halleri olarak kullanılır.

Örnekler:

• Oku-t-: Okutmak (eylem kökünden türetilmiştir)
• At-ış-: Atış (eylem kökünden türetilmiştir)
• Ak-ıt-: Akıtmak (eylem kökünden türetilmiştir)
• Sık-ıl-: Sıkılmak (eylem kökünden türetilmiştir)
• Yaz-ıl-: Yazılmak (eylem kökünden türetilmiştir)
• Uç-ur-: Uçurmak (eylem kökünden türetilmiştir)
• Kop-ar-: Koparmak (eylem kökünden türetilmiştir)

3. Birleşik Fiiller

Birleşik fiiller, en az iki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir. Bu fiillerde, en az bir sözcüğün fiil olması gerekir. Birleşik fiiller, fiil yapı bölümünün en karmaşık konularından biridir ve üç ana başlık altında incelenir:

a. Kurallı Birleşik Fiiller

Kurallı birleşik fiiller, belirli kurallara göre iki fiilin bir araya gelmesiyle oluşur ve genellikle “fiil + fiil” şeklindedir. Bu tür fiiller kendi içinde dört gruba ayrılır:

1. Yeterlilik Fiilleri

Bu fiiller, eylem kök veya gövdesine “a + bil-“, “e + bil-” fiillerinin eklenmesiyle oluşur. Birinci fiilin anlamına “gücü yetme” veya “başarma” anlamını katar.

Örnekler:

• Yarın arkadaşlar gelebilir. (İhtimal anlamında)
• Ahmet bu çantayı taşıyabilir. (Gücü yetmek anlamında)
• Sınavı geçebilir misiniz? (İstek, rica anlamında)
• Ödevlerinizi bitirebildiniz mi? (Yetiştirme anlamında)
• Bu şekilde çalışırsa YGS’de yüksek puan alabilir. (Başarabilir anlamında)

Not: Yeterlilik fiilinin olumsuz biçimlerinde “bil-” fiilinin kullanımı düşer. Örneğin, “yazamamak” (olumlu şekli: “yazabilmek”) olarak kullanılır. Türkçede “yazabilemez” gibi bir kullanım yer almaz, bu nedenle “bil-” fiili düşer.

2. Tezlik Fiilleri

Bu fiiller, eylem kök veya gövdesine “ı + ver-” fiilinin eklenmesiyle oluşturulur. Bu yapı, birinci fiilin anlamına “tezlik” yani “hemen” anlamını katar.

Örnekler:

• Ahmet bu yazıları yazıver. (Hemen anlamında)
• Ayşe okuldan sonra evine geliverdi. (Zaman kaybetmeden anlamında)
• Hasan bu yazıya bir bakıver. (Acelece anlamında)
• Bakkaldan söylediklerimi alıver sonra hesaplaşırız. (Çabukluk anlamında)

Olumsuz Şekil: Tezlik fiillerin olumsuz biçimlerinde, örneğin “yazıvermedi”, “gelivermedi” gibi kullanımlar görülür.

3. Süreklilik Fiilleri

Bu fiiller, eylem kök veya gövdesine “a + kal-“, “e + dur-“, “e + gel-” fiil eklerinden biri eklenerek yapılır. Bu yapı, fiile “devamlılık” anlamı katar.

Örnekler:

• Annesinin arkasından bakakaldı. (Sürekli baktı anlamında)
• Öğretmenimiz fiil konusunu işlerken Ali uyuyakalmış. (Uzun zamandır uyuyor anlamında)
• Bunlar atalarımızdan süregelmiş. (Devamlılık anlamında)
• Siz çocuklara bakadurun, onları yakında göndereceğiz. (Bakmaya devam edin anlamında)
• Oradakileri görünce hepimiz orada donakaldık. (Süreklilik anlamında)

4. Yaklaşma Eylemi

Bu fiiller, eylem kök veya gövdesine “a + yaz-“, “e + yaz-” fiil ekleri eklenerek oluşturulur. Birinci fiilin anlamına “az kalsın” anlamı katar. Yaklaşma eyleminin olumsuz şekli yoktur ve olumlu kullanımı yaygın değildir.

Örnekler:

• O büyük kazada az kalsın ölecekti. (Az kalsın ölüyordu)
• Buzlu yolda dengesiz yürüyünce düşeyazdı. (Az kalsın düşüyordu)

b. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Fiiller

Bu fiiller, ad soylu bir sözcükle “etmek”, “olmak”, “kılmak”, “eylemek” gibi yardımcı fiillerin birleşmesiyle oluşur. Yardımcı fiiller bazen bitişik, bazen de ayrı yazılır. Birleşme durumunda ses olayı varsa fiil bitişik yazılır; ses olayı yoksa ayrı yazılır.

Örnekler:

• Bütün olanlara büyük bir teslimiyetle sabrediyor. (Ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)
• Bunların bir gün başına geleceğini önceden hissetmişti. (Ses türemesi olduğundan birleşik yazılmış)
• Fiilde yapı konusunu bir daha anlatması için öğretmeninden rica etti. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)
• Annesinin elini bir an bırakan çocuk yolda kayboldu. (Ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)
• Bütün işleri ona bırakınca adamcağız mahvoldu. (Ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmış)
• Konuklara programın akışını arz etti. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)
• Yarışmada derece yapan öğrenciyi odasına çağırdı, tebrik etti. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)
• O kadirşinas insanlar, göçmen kuşlar gibi bu diyarları bir bir terk etti. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmış)

Not: Yardımcı fiillerle oluşturulan fiillerde, anlamsal ağırlık ad soylu sözcüğün üzerindedir.

Uyarı: “Etmek” ve “olmak” fiilleri, kimi zaman cümlelerde yardımcı fiil olmaktan çıkar ve asıl eylem olarak kullanılır. Bu fiiller aşağıdaki özellikleri taşıdığında asıl eylem olur:

1. Cümlede birleşik fiil oluşturmuşlarsa yardımcı eylemdir; tek başlarına bir eylem anlamına sahipse asıl eylemdir.
2. Tek başlarına tam bir eylem anlamına sahipseler asıl eylemdir; aksi takdirde yardımcı eylemdir.
3. Kendilerinden önceki sözleri özne, nesne, tümleç olarak alırlarsa asıl eylemdir.

Örnekler:

• Bu ev on milyar eder. (Tutmak anlamında)
• Sabah erken evde olmalısın. (Bulunmak anlamında)
• Aldığın giysi üzerime oldu. (Bedenen uymak anlamında)
• Meyveler henüz olmamış. (Olgunlaşmamış anlamında)
• Orada ne ettiniz, adamlar kaçtı? (Yapmak anlamında)
• Akşam herkes evinde olsun. (Bulunmak anlamında)

c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller, kurallar olmadan oluşur ve genellikle deyimleşmiş hallerdir.

1. Her iki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. Bitişik yazılır.

Örnekler:

• Sınava tam zamanında başvurmuş.
• Yardan da serden de vazgeçer bir an şair.
• Bunların doğru olduğunu varsayalım.

2. Birinci sözcükleri gerçek anlamında, ikinci sözcükleri gerçek anlamından uzaklaşmış birleşik fiiller. Bu fiiller ayrı yazılır.

Örnekler:

• Bu konuda ne yapacağıma henüz karar vermedim.
• Kore Savaşı’nda geleceğin aydınlık günleri için gazi olmuştu.
• Yetim kalır sevdayla çarpan bu yaralı yürek.
• O, sorulan sorulara çabucak cevap verdi.

3. Deyim şeklinde oluşan birleşik fiiller. Bu fiiller deyim olduklarından ayrı yazılır.

Örnekler:

• Ameliyat olacağını öğrenince etekleri tuttu.
• Köyü, çocukluk yılları gözünden tütüyordu.
• Söylediklerini yaptıramayınca küplere bindi.
• Baktık ki sonuç almayacak, ağırdan aldı meseleyi.
• Annesinin kazada öldüğünü televizyondan öğrenince aklını oynattı.
• Betül annesine kavuşmak için can atar.

Bu şekilde, fiillerin yapıları ve türleri daha detaylı bir şekilde açıklanmış olur.