Fiilde Çatı

Fiillerin Çatıları: Özne ve Nesne İlişkisi

Fiiller, özne ve nesne ilişkilerine göre farklı anlamlar ve biçimler kazanır. Bu farklı anlam ve biçimlere çatı denir. Çatı, fiilin özne ve nesneyle olan ilişkisini belirler ve fiilin hangi türde kullanıldığını gösterir.

1. Özne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

• Etken Fiil: Eğer bir fiil, öznenin işi doğrudan kendisinin yaptığını gösteriyorsa, bu fiil etken çatılıdır. Etken fiillerde işin kim tarafından yapıldığı açıktır ve işi yapan gerçek öznedir.

  Örnekler:

  • “Öğrenci dersi çalıştı.” (Burada öğrenci, dersi çalışmak eylemini doğrudan kendisi gerçekleştirmiştir.)
  • “Ali kitabı okudu.” (Ali, kitabı okuma eylemini doğrudan kendisi yapmıştır.)
• Edilgen Fiil: Fiil, özne tarafından yapılmış bir işin kendisine yapıldığını gösterir. Edilgen çatılı fiillerde işin kimin tarafından yapıldığına dair bilgi genellikle verilmez.

  Örnekler:

  • “Kitap okundu.” (Kitap okuma eyleminin kim tarafından yapıldığı belirtilmemiştir.)
  • “Evin kapısı açıldı.” (Kapının açılma eylemi, kim tarafından gerçekleştirildiği belirtilmeden ifade edilmiştir.)
• Dönüşlü Fiil: Özne, hem eylemi yapan hem de eylemin etkisine maruz kalan kişidir. Bu tür fiillerde eylem hem özneye hem de diğer bir öğeye uygulanır.

  Örnekler:

  • “Ali kendini hazırladı.” (Ali, hem hazırlık eylemini gerçekleştirmiş hem de bu eyleme maruz kalmıştır.)
  • “Elbiseyi giydim.” (Elbisenin giyilmesi, hem özneye hem de elbiseye uygulanmıştır.)
• İşteş Fiil: İki veya daha fazla öznenin karşılıklı olarak yaptığı eylemleri ifade eder.

  Örnekler:

  • “Arkadaşlar birbirleriyle sohbet etti.” (Arkadaşlar, karşılıklı olarak sohbet etmiştir.)
  • “Öğrenciler yarıştı.” (Öğrenciler, birbirleriyle yarışmıştır.)

2. Nesne-Yüklem İlişkisine Göre Fiiller

• Geçişli Fiiller: Bu fiiller nesne alabilir. Bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için “Neyi?” veya “Kimi?” soruları yöneltilir. Eğer bu sorulara cevap alınabiliyorsa, fiil geçişlidir.

  Örnekler:

  • “Ali kitabı okudu.” (“Kitabı” nesnesi, “okudu” fiilini geçişli yapmaktadır.)
  • “Ayşe resmi çizdi.” (“Resmi” nesnesi, “çizdi” fiilini geçişli yapmaktadır.)
• Geçişsiz Fiiller: Bu fiiller nesne almaz. Fiilin yanında nesne bulunmadığında geçişsiz fiil olur.

  Örnekler:

  • “Çocuk koşuyor.” (Bu fiil, nesne almaz.)
  • “Yağmur yağıyor.” (Bu fiil, nesne gerektirmeden anlamlıdır.)
• Oldurgan Fiiller: Bu fiiller, bir eylemin başka biri tarafından yapılmasını sağlar. Oldurgan fiiller genellikle geçişli fiillerin üzerine eklenerek oluşturulur.

  Örnekler:

  • “Ali kitabı Ahmet’e okuttu.” (Ali, Ahmet tarafından kitabın okunmasını sağlamıştır.)
  • “Öğretmen öğrencilere ödev yaptırdı.” (Öğretmen, öğrencilere ödev yapmalarını sağladı.)
• Ettirgen Fiiller: Bu fiiller, bir eylemi başkasına yaptıran fiillerdir ve genellikle geçişli fiillerin üzerine eklenerek oluşturulur.

  Örnekler:

  • “Ali, annesine evi temizletti.” (Ali, annesine evi temizlettirmiştir.)
  • “Müdür, çalışanları geceyi çalıştırttı.” (Müdür, çalışanların gece çalışmasını sağladı.)

Bu kavramlar, fiillerin nasıl kullanıldığını ve dildeki işlevlerini anlamak açısından önemlidir.