Fiil (Eylem) Çatısı

Fiil (Eylem) Çatısı, bir eylemin öznenin bakış açısından nasıl gerçekleştiğini gösteren dilbilgisi kavramıdır. Türkçede fiil çatısı, öznesine ve nesnesine göre farklı şekillerde sınıflandırılır.

Öznesine Göre Fiil Çatıları:

1. Etken Fiil: Eylemi gerçekleştiren özne bellidir ve cümlede açıkça yer alır. Fiil, “-mak/-mek” ekiyle veya herhangi bir çatı eki almadan kullanılır.

   • Örnekler:
     • Ahmet kitabı okudu. (Özne: Ahmet, Eylem: okumak)
     • Kuşlar gökyüzünde uçuyor. (Özne: Kuşlar, Eylem: uçmak)
     • Ben yemeği pişirdim. (Özne: Ben, Eylem: pişirmek)

2. Edilgen Fiil: Eylemi yapan özne belli değildir veya cümlede açıkça yer almaz. Eylemden etkilenen nesne özne konumuna getirilir. Fiil, “-l/-n” edilgenlik eki alarak çekimlenir.

   • Örnekler:
     • Kitap okundu. (Eylemden etkilenen nesne: Kitap)
     • Toplantı yapıldı. (Eylemden etkilenen nesne: Toplantı)
     • Yemek yenildi. (Eylemden etkilenen nesne: Yemek)

3. Dönüşlü Fiil: Eylemi yapan özne aynı zamanda eylemden etkilenendir. Fiil, “-n/-in/-il/-in/-ul/-ün” dönüşlülük eklerini alır.

   • Örnekler:
     • Ali yıkandı. (Özne: Ali, hem yıkayan hem de yıkanan)
     • Çocuklar giyindi. (Özne: Çocuklar, hem giydiren hem de giyinen)
     • Kedi yalandı. (Özne: Kedi, hem yalayan hem de yalanan)

4. İşteş Fiil: Eylem birden fazla özne tarafından birlikte yapılır. Fiil, “-ş” eki alarak çekimlenir.

   • Örnekler:
     • Arkadaşlarımla buluştuk. (Özneler: Arkadaşlarım ve ben)
     • Biz maç yaptık. (Özne: Biz)
     • Onlar birlikte şarkı söylediler. (Özne: Onlar)

Nesnesine Göre Fiil Çatıları:

1. Geçişli Fiil: Eylemin yöneldiği bir nesne vardır. Nesne, fiilden doğrudan etkilenir.

   • Örnekler:
     • Ali kitabı okudu. (Nesne: kitabı)
     • Annem yemeği pişirdi. (Nesne: yemeği)
     • Öğretmen öğrencileri övdü. (Nesne: öğrencileri)

2. Geçişsiz Fiil: Eylemin yöneldiği bir nesne yoktur. Fiil, doğrudan bir nesne almaz.

   • Örnekler:
     • Kuşlar uçuyor.
     • Bebek ağlıyor.
     • Hava kararıyor.

3. Oldurgan Fiil: Öznenin, nesneyi bir duruma soktuğunu veya bir özellik kazandırdığını ifade eder. Fiil, “-t” eki alarak çekimlenir.

   • Örnekler:
     • Annem yemeği pişirdi. (Nesne: yemeği, Durum: pişmiş)
     • Çocuk odayı temizledi. (Nesne: odayı, Durum: temiz)
     • Bahçıvan ağacı budadı. (Nesne: ağacı, Durum: budanmış)

4. Ettirgen Fiil: Öznenin, başka birinin yardımıyla bir eylemi gerçekleştirdiğini ifade eder. Fiil, “-tır/-tir/-dür/-dur” ettirgenlik eklerini alarak çekimlenir.

   • Örnekler:
     • Annem bana elbise diktirdi. (Eylemi yapan: terzi)
     • Babam arabayı tamirciye tamir ettirdi. (Eylemi yapan: tamirci)
     • Müdür sekreterine rapor yazdırdı. (Eylemi yapan: sekreter)