Edebi Sanatlar (Söz Sanatları)

7. Tevriye

Tevriye, bir kelimenin birden fazla anlam taşıması ve bu anlamların her ikisinin de cümle içinde gizli tutulması sanatıdır. Bu sanat, sözün iki farklı anlamı arasında ince bir bağlantı kurarak anlamın zenginleştirilmesini sağlar. Genellikle, ilk bakışta daha yüzeysel bir anlam öne çıkar, ancak derinlemesine düşündüğümüzde kelimenin başka bir anlamı da ortaya çıkar.

Örnek:

Sümbüller ter ü taze, bu hâlde mi solarsın?

Açıklama: “Solmak” kelimesi burada hem fiziksel anlamda bitkilerin solması hem de bir insanın yaşadığı duygusal çöküş anlamında kullanılmıştır.

Bir Başka Örnek:

Gönlümde ateştin sen, söndü mü cihân?

Açıklama: “Ateş” hem gerçek anlamda yangın hem de aşkın tutkulu bir ifadesi olarak tevriye sanatına örnektir.

---

8. Cinas

Cinas, aynı seslerle yazılan fakat farklı anlamlara gelen kelimelerle yapılan bir söz sanatıdır. Aynı sözcüğün birden fazla anlamı olması, cümlede oyunlu bir ifade oluşturur. Bu sanat, hem mısra sonlarında kafiye olarak hem de şiirin genelinde anlam derinliği yaratmak için kullanılır.

Örnek:

Bülbül eder güle naz, ağlayan çok, gülen az.

Açıklama: “Gül” kelimesi hem çiçek hem de gülme eylemi olarak farklı anlamlarla kullanılmıştır.

Bir Başka Örnek:

Yâr ile âheste tenhâ gitmek olmazdı, bahârın seyrine sensiz gitmek olmazdı.

Açıklama: “Gitmek” kelimesi hem yolculuk anlamında hem de zamanın geçmesi anlamında cinas olarak kullanılmıştır.

---

9. Tariz (İğneleme)

Tariz, bir durumu ya da kişiyi dolaylı bir yolla eleştirme sanatıdır. Tarizde söylenen sözün zıttı kastedilir ve bu da ironi içerir. Genellikle, karşıdakini alaycı bir biçimde eleştirmek ya da bir durumun saçmalığını vurgulamak için kullanılır.

Örnek:

Ne kadar nazik bir insansın, kapıyı çarpmak yerine usulca çarptın!

Açıklama: Bu cümlede “nazik” kelimesi tam tersi bir anlamda, iğneleyici bir şekilde kullanılmıştır.

Bir Başka Örnek:

Akıl ne büyük nimet, keşke sende de olsaydı.

Açıklama: Burada “akıl” kelimesi ile kişi alay edilmekte ve aslında karşıdakinin akılsız olduğu ima edilmektedir.

---

10. Tenasüp (Uygunluk)

Tenasüp, anlam bakımından birbiriyle ilgili kavramların aynı mısra ya da beyitte bir arada kullanılması sanatıdır. Bu sanat, şiire hem uyum hem de zengin bir anlam katmanları kazandırır.

Örnek:

Güller açmış, bülbüller ötüyor, bahar geliyor.

Açıklama: “Güller”, “bülbüller” ve “bahar” birbiriyle uyumlu kavramlar olup, tenasüp sanatı oluşturur.

Bir Başka Örnek:

Deniz, gemi, rüzgar ve dalga hep birlikte yankılandı.

Açıklama: Burada denizle ilgili unsurların bir arada kullanılması tenasüp sanatının örneğidir.

---

11. Tezat (Karşıtlık)

Tezat, birbiriyle zıt olan durum ya da kavramların bir arada kullanılması sanatıdır. Karşıtlık sanatı, zıtlıklar üzerinden anlamı güçlendirmek için kullanılır. Tezat, şiire dinamizm ve derinlik kazandıran bir tekniktir.

Örnek:

Güldüğüne bakma, içinde ağlıyordu.

Açıklama: Gülmek ve ağlamak gibi zıt kavramların aynı cümlede kullanılması tezat sanatına örnektir.

Bir Başka Örnek:

Geceyle gündüz gibiyiz; biri aydınlık, diğeri karanlık.

Açıklama: Gece ve gündüz zıt anlamlarıyla burada karşıtlık oluşturulmuştur.

---

12. Mübalağa (Abartma)

Mübalağa, bir durumu ya da olayı olduğundan daha büyük ya da küçük göstermek, yani abartarak anlatmak sanatıdır. Mübalağa, anlatımı güçlendirmek ve okuyucunun duygularını daha güçlü bir şekilde etkilemek amacıyla kullanılır.

Örnek:

Gözyaşları sel olup aktı, bütün şehri boğdu.

Açıklama: Gözyaşlarının sel gibi akması, abartma sanatıyla gerçek dışı bir anlatım kazandırmıştır.

Bir Başka Örnek:

O kadar hızlı koştu ki rüzgar bile yetişemedi.

Açıklama: Kişinin hızının rüzgarı bile geçmesi abartma ile vurgulanmıştır.

---

13. Hüsnütalil (Güzel Nedene Bağlama)

Hüsnütalil, bir olayın ya da durumun gerçek nedeni dışında, hayali ve güzel bir nedene bağlanması sanatıdır. Bu sanat, olayların daha romantik veya duygusal bir gerekçeyle açıklanmasını sağlar.

Örnek:

Güller senin için açtı bu sabah, bülbüller seni görmek için şarkı söylüyor.

Açıklama: Gerçekte güllerin açması ve bülbüllerin ötmesi doğal bir süreçtir, ancak bu durum sevgiliye bağlanarak hüsnütalil sanatı yapılmıştır.

Bir Başka Örnek:

Gökyüzü seni gördüğü için mavileşti.

Açıklama: Burada gökyüzünün maviliği gerçek bir doğa olayıdır, ancak sevgilinin varlığına dayandırılarak güzel bir nedene bağlanmıştır.

---

14. Tecahül-i Arif (Bilmezlikten Gelme)

Tecahül-i Arif, aslında bilinen bir gerçeğin, bilmezden gelinerek ifade edilmesi sanatıdır. Şair, gerçeği bildiği halde bilmezmiş gibi davranarak okuyucunun ilgisini çekmek ya da anlatımı güçlendirmek ister.

Örnek:

Bu ne sevgi ah, bu ne ıstırap, sanki dünya bana dar.

Açıklama: Şair sevginin ve ıstırabın gerçek nedenini bildiği halde bilmezmiş gibi davranarak duygusunu yoğunlaştırmıştır.

Bir Başka Örnek:

Bu gök, bu yer neden böyle mavi ve yeşil?

Açıklama: Şair aslında gökyüzünün ve yeryüzünün neden mavi ve yeşil olduğunu bilmekte, ancak bilmezden gelerek tecahül-i arif sanatı yapmaktadır.

15. İstifham (Soru Sorma)

İstifham, doğrudan bir yanıt beklemeksizin bir düşünceyi veya duyguyu daha güçlü vurgulamak için soru sorma sanatıdır. Bu sanat, genellikle bir olaya dikkat çekmek, anlamı derinleştirmek veya okuyucunun merakını artırmak amacıyla kullanılır. Asıl amaç, soruya cevap almak değil, vurguyu artırmaktır.

Örnek:

Bu dünya ne kadar adil ki?

Açıklama: Bu soruyla dünyadaki adaletsizlik vurgulanmak isteniyor, ancak soru bir cevap arayışında değil.

Bir Başka Örnek:

Kim bu cennet vatan uğruna olmaz ki feda?

Açıklama: Burada bir cevap beklenmiyor, vatan sevgisini vurgulamak için sorulmuş bir soru.

---

16. Telmih (Anımsatma)

Telmih, bir olayı, kişiyi ya da durumu dolaylı yoldan anımsatma sanatıdır. Genellikle tarihte bilinen bir olay, edebi bir eserdeki bir karakter ya da herkesin bildiği bir kültürel referans, doğrudan değil, ima yoluyla hatırlatılır.

Örnek:

Aslı ile Kerem gibi yanarım ateşine.

Açıklama: “Aslı ile Kerem” aşk efsanesi ima edilerek büyük bir aşk anlatılmak istenmiştir.

Bir Başka Örnek:

Bir ok fırladı ki, Hüdâvendigâr.

Açıklama: Bu dizede Hüdâvendigâr (Osmanlı padişahı I. Murad) ima edilerek, tarihsel bir olay anımsatılıyor.

---

17. Tekrir (Tekrar)

Tekrir, bir kelimenin ya da ifadenin şiirde ya da düzyazıda etkisini artırmak için tekrar edilmesi sanatıdır. Bu sanat, duygusal vurguyu kuvvetlendirmek veya anlamı pekiştirmek amacıyla kullanılır. Genellikle şiirlerde nakarat ya da dizelerde belirli kelimelerin tekrarıyla ortaya çıkar.

Örnek:

Düştüm yollara, yollara düştüm.

Açıklama: “Yollara düştüm” ifadesinin tekrarlanması, kişinin kararlılığını ve yolculuğunun zorluğunu vurgulamak amacıyla kullanılmıştır.

Bir Başka Örnek:

Güzel güzel konuş, güzel güzel gül.

Açıklama: “Güzel” kelimesinin tekrarıyla konuşma ve davranışın güzelliği vurgulanmıştır.

---

18. Aliterasyon

Aliterasyon, aynı ünsüz harfin ya da harf grubunun, cümle veya dize içinde tekrarlanarak ses uyumu yaratılması sanatıdır. Bu teknik, özellikle ses oyunlarıyla şiire ahenk katmak, dikkat çekmek ve akılda kalıcılığı artırmak amacıyla kullanılır.

Örnek:

Bir berber bir berbere gel beraber bir berber dükkanı açalım demiş.

Açıklama: “B” sesi tekrar edilerek bir aliterasyon oluşturulmuş ve hem bir ahenk hem de eğlenceli bir ifade sağlanmıştır.

Bir Başka Örnek:

Sessiz sedasız serin sularda süzülen sandal.

Açıklama: “S” sesi ile bir aliterasyon yapılarak sessizliğin ve huzurun vurgusu güçlendirilmiştir.

---

19. Asonans

Asonans, aynı ünlü harfin bir şiir ya da cümle içinde tekrar edilmesiyle oluşturulan ses uyumu sanatıdır. Asonans, genellikle şiirin müzikal yapısını güçlendirmek ve anlatımı zenginleştirmek için kullanılır.

Örnek:

Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.

Açıklama: “A” sesinin tekrar edilmesiyle asonans oluşturulmuş ve dizede bir ahenk sağlanmıştır.

Bir Başka Örnek:

Yarın yola çıkıyorum, uzak ufuklara doğru.

Açıklama: “U” sesi sıkça tekrar edilerek asonans oluşturulmuş ve dizeye melodik bir hava katılmıştır.

---

20. Leffü Neşr

Leffü neşr, bir dizede ya da cümlede birden fazla kavramın sıralanması ve bu kavramların başka bir cümlede ya da dizenin diğer yarısında açılarak açıklanması sanatıdır. Kavramlar, belirli bir düzen içinde verilir ve açıklamalar yine belirli bir düzene göre yapılır.

Örnek:

Gökyüzü mavi, deniz dalgalı, hava durgun.

Açıklama: Burada önce gökyüzü, deniz ve hava sıralanmış; ardından her birine ilişkin açıklamalar yapılmıştır.

Bir Başka Örnek:

Dudaklar gül, gözler çiğ tanesi.

Açıklama: Dudaklar ve gözler sıralandıktan sonra, bunlar güzel ve hassas özelliklerle açıklanmış, leffü neşr sanatı yapılmıştır.

---

21. Tedric (Dereceleme)

Tedric, bir olayın ya da durumun adım adım ilerlemesi ya da belirli bir sıra içinde anlatılması sanatıdır. Anlatımda yavaş yavaş bir gelişme ya da dereceleme olur ve anlatının sonunda daha güçlü bir etki yaratmak amacıyla bu teknik kullanılır.

Örnek:

Sabah oldu, gün ışıdı, dünya aydınlandı.

Açıklama: Sabahın gelişinden, günün ışımasına kadar olan süreç dereceleme ile adım adım anlatılmıştır.

Bir Başka Örnek:

Yavaşça yürüdü, hızlandı ve koşmaya başladı.

Açıklama: Hareketin adım adım hızlanarak anlatılması tedric sanatına örnektir.

---

22. Terdit (Şaşırtma)

Terdit, bir anlatının ya da şiirin sonuna doğru beklenmedik bir ifade kullanarak okuyucuyu ya da dinleyiciyi şaşırtma sanatıdır. Şair ya da yazar, okuyucunun beklediği bir son yerine sürpriz bir bitişle anlatıyı bitirir ve bu şekilde terdit yapılmış olur.

Örnek:

Sabah erken kalktım, gün ışığına koştum, ama bir rüya olduğunu anladım.

Açıklama: Okuyucu, gerçek bir olay gibi başlatılan hikayenin sonunda bunun bir rüya olduğunu öğrenerek şaşırır. Bu, terdit sanatıdır.

Bir Başka Örnek:

Tüm gün seni düşündüm, arayacaktım ama telefonum bozuldu.

Açıklama: Karşıdaki kişinin aranacağı beklentisi oluşmuşken, beklenmedik bir şekilde telefonun bozulmasıyla şaşırtıcı bir sonuç elde edilmiştir.

Edebi sanatlar, dilin estetik zenginliğini ortaya çıkaran, anlatımı güçlendiren ve anlamı derinleştiren araçlardır. İstifham, telmih, tekrir, aliterasyon, asonans, leffü neşr, tedric ve terdit gibi sanatlar, metinlerin duygu ve düşünce dünyasını genişleterek, okuyucuya unutulmaz bir deneyim sunar.

Edebi sanatlar, bir metnin anlamını zenginleştiren ve okuyucuya derin bir estetik haz veren önemli araçlardır. Tevriye, cinas, tariz, tenasüp, tezat, mübalağa, hüsnütalil ve tecahül-i arif gibi sanatlar, metne farklı boyutlar katmak ve okuyucuyu daha etkili bir şekilde etkilemek için kullanılır. Bu sanatlar sayesinde metinler, hem anlamsal hem de duygusal açıdan çok katmanlı hale gelir.