Düz uyak nedir?

Düz uyak (düz kafiye), şiirlerde birinci ve ikinci dizelerin, üçüncü ve dördüncü dizelerin birbiriyle uyaklı olması ya da dört dizenin tamamının aynı uyak düzeniyle yazılması durumuna verilen isimdir. Düz kafiye özellikle beyitlerde her iki dizenin, dörtlüklerde ise genellikle tüm dizelerin birbiriyle uyumlu olduğu bir yapıya sahiptir. Ayrıca düz uyak farklı düzenlerde de karşımıza çıkar ve belirli bir ses uyumuna dayanır.

Bu uyak türü, özellikle mesnevi, kaside ve gazel türlerinde sıkça karşımıza çıkar. Beyitlerde ve dörtlüklerde “aabb”, “aaab”, “aaxa”, “aaaa”, “bbba” gibi düzenlerde kullanılır. Düz uyak, her iki dize ya da dört dizenin sonunda aynı seslerin bulunmasıyla oluşur ve şiirde ses uyumunu güçlendirir.

Düz Uyak (Düz Kafiye) ile İlgili Örnekler

Örnek 1

El ariftir, bilir senin derdini
-a
Çözer düğümünü, kırar fendini
-a
Alçaklarda otur, sakın kendini
-a
Yükseklerden uçup göğe karışma
-b

(Karacaoğlan)

Açıklama: Burada “derdini”, “fendini” ve “kendini” sözcüklerinin “-endini” eklerinin aynı olması nedeniyle dörtlük düz uyak örgüsüyle yazılmıştır.

Örnek 2

Bir şâhda açmış iki gonca gül
-a
Birbiriyle dertleşir bülbül
-a

(Şeyh Galip)

Açıklama: İki dizelik beyitte “gül” ve “bülbül” sözcükleri aynı ekle bittiği için aralarında düz uyak örgüsü vardır. Beyitlerde her iki dize aynı sesle biterse bu düz uyak olarak kabul edilir.

Örnek 3

Kandilli yüzerken gecenin uykusunda
-a
Ayı sürükledik denizin dalgasında
-a
Parıldayan bir yoldu, gümüşten bir iz,
-b
Yol aldık, hiç konuşmadık bir dönüşten biz.
-b

(Yahya Kemal Beyatlı)

Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte birinci ve ikinci dizeler arasında, üçüncü ve dördüncü dizeler arasında uyak söz konusudur. Bu yapı düz uyak örgüsü olarak bilinir.

Örnek 4

Boşa gönül bağlamış bülbül güle
-b
Kara yazı yazılmış aşkın külüne
-b
Sönmez bir ateş bu bahtımın diline
-b
Mihriban, acımı taşta ezemezsin
-a

(Abdurrahim Karakoç)

Açıklama: Burada ilk üç dize aynı sesle bittiği için düz uyak örgüsüyle yazılmıştır. Düz uyakta farklı düzenlerde ses uyumu sağlanabilir ve bu örnekte “bbb-a” düzeni görülmektedir.

Örnek 5

Ak kuğular havalandı yurdundan
-a
Yiğitler yatamaz bu derdin acısından
-a
Sabah namazında göğe yükseldiler
-a
Saydım, altı güzel indi pınara
-b

Açıklama: İlk üç dize aynı sesle bittiği için düz uyak örgüsü kullanılmıştır. Bu uyak düzeni şiire güçlü bir ahenk katar.

Örnek 6

Yanarım ağalar, yüreğimde diken
-a
Babamın intikamı belimi büken
-a
Düğün olmadan sabahı beklerken
-a
Seller aktı, gözyaşlarım sular gibi
-b

(Köroğlu)

Açıklama: “Diken”, “büken” ve “beklerken” kelimeleri aynı sesle bittiği için düz uyak örneğidir. Buradaki düzen, “aaa-b” şeklinde düz kafiye yapısına uygun.

Örnek 7

Kumrular kuğul kuğul öter
-a
Bulanık sular akar çağlar
-a
Koyunlar, kuzular meleşir yaylada
-a
Bahar açtı Ada’da çiçekler
-b

(Âşık Veysel)

Açıklama: İlk üç dize aynı sesle bitip, son dize farklı bir uyakla sonlandığı için bu dörtlük de düz uyak (aaab) düzenine sahiptir.

Örnek 8

Ak gelin oturmuş taşın üstüne
-a
Taramış saçlarını kaşın üstüne
-a
Bir selam aldı başın üstüne
-a
Alırım seni, gitmem başka illere
-a

(Dadaloğlu)

Açıklama: “aaaa” uyak düzeni de düz uyak çeşididir. Yukarıdaki dörtlükte tüm dizeler aynı uyakla bitmiştir.

Örnek 9

Ya Rab, aşkın belası ile aşina et beni
-a
Bir an dahi bu acıdan cüda kılma beni
-a

(Fuzuli)

Açıklama: Gazellerin ilk beyitlerinde her iki dize düz uyak ile yazılır. Yukarıdaki beyitte de “aa” şeklinde uyak örgüsü vardır ve bu düz uyak düzenidir.

Örnek 10

Ayaklar, çeşit çeşit ayakkabılar içinde
-a
Ayaklar, çıplak, paçavralar içinde
-a
Ayaklar, avuçlarımda bir çift yavru güvercin
-b
Tutup avucuma almak, okşamak için
-b

(Ziya Osman Saba)

Açıklama: Bu dörtlükte ilk iki dize “aa” ve son iki dize “bb” şeklinde uyaklıdır. Yani bu uyak örgüsü düz uyak olarak kabul edilir ve şiirde düzenli bir ses akışı sağlar.

Bu örneklerle, düz uyakın şiirde nasıl kullanıldığı ve şiire nasıl bir düzen kazandırdığı açıkça görülmektedir.