Divan Şiiri ile İlgili Bazı Kavramlar ve Anlamları

Abdal

Tanım: Seyahat eden derviş.

Beyit

Tanım: İki dizeden oluşan, her iki dizedeki son sözcüklerin uyaklı olduğu Divan edebiyatının nazım birimi.

Bend

Tanım: Dört veya daha fazla dizeden oluşan şiir birimi.

Bahariye

Tanım: Baharın gelişini müjdeleyen, doğadaki değişimleri ifade eden kasideler.

Beytü’l Kasid

Tanım: Kasidenin en güzel beytine verilen ad.

Beytü’l Gazel

Tanım: Gazelin en güzel beyti; şah beyit olarak da bilinir.

Culusiyye

Tanım: Padişahın tahta çıkışı için yazılan kasideler.

Darb-ı Mesel

Tanım: Bir durumu ya da olayı örnekle ifade eden kalıplaşmış sözler.

Dâriyye

Tanım: Yeni yapılmış yapılar için kaleme alınan kasideler.

Fetihname

Tanım: Savaşla alınan yerlerin masalsı bir dille anlatıldığı eserler.

Divançe

Tanım: Daha az şiir içeren küçük divanlar; düzenlenişleri ve içerikleri divanlarla aynıdır.

Derviş

Tanım: Bir tarikatın kurallarına uygun olarak yaşayan kişi.

Divan

Tanım: Şairlerin eserlerini topladıkları kitap.

Fenafillah

Tanım: Tasavvuftaki son aşama; Allah’ta yok olma anlamına gelir.

Fütüvvetname

Tanım: “Ahilik” teşkilatının kurallarını belirleyen eserler; gelenekleri ve görgü kurallarını açıklar.

Hâbname

Tanım: Olay veya kişi ile ilgili düşüncelerin rüya gibi anlatıldığı eserler.

Halife

Tanım: Tarikat kurucusunun vekil olarak atadığı kişidir.

Hamse

Tanım: Beş mesnevinin bir araya getirilmesiyle oluşturulan eserlerdir; Ali Şir Nevai, Türk edebiyatının ilk hamsesini yazmıştır.

Hezliyat

Tanım: Alaycı bir üslupla yazılan, kaba şakalar içeren eleştirel şiirler.

Hilye

Tanım: Peygamberin ve dört halifenin ruhsal ve fiziksel güzellikleri ile örnek davranışlarını anlatan eserler.

Hicviye

Tanım: Toplum, kişiler veya kurumları eleştiren yazılar; halk edebiyatında taşlama, Batı edebiyatında ise satirik olarak adlandırılır. Nef’i’nin “Sıham-ı Kaza” eseri bu türün önemli bir örneğidir.

Gazavatname

Tanım: Din uğruna yapılan savaşları anlatan manzum ve düzyazı eserler.

Güldeste

Tanım: Seçme manzum veya nesir eserlerin bir araya getirildiği dergi veya antoloji.

Tehzil

Tanım: Şaka yoluyla ünlü bir şaire nazire yazan eserler.

Tezkire

Tanım: Önemli kişilerin hayatlarını anlatan eserler; şairleri tanıtanlara “şuara tezkiresi”, evliya hayatlarını anlatanlara ise “tezkiretü’l evliya” denir. Türk edebiyatında ilk örneği Ali Şir Nevai’nin “Mecalisü’n Nefais” eseridir.

Tanzim

Tanım: Bir mısra veya beytin başka bir şair tarafından tamamlanmasıyla oluşan şiirler.

Taç Beyit

Tanım: Kasidede şairin mahlasının yer aldığı beyit.

Tecnis

Tanım: Cinas.

Terane

Tanım: Rubainin diğer adı.

Tekke

Tanım: Tasavvuf ehli kişilerin eğitim gördüğü yer.

Tarikat

Tanım: Allah’a ulaşmayı amaçlayan benzer düşüncelere sahip kişilerin oluşturduğu topluluk.

Tecelli

Tanım: Tanrı ile bir olma, Allah’ın varlığının bir göstergesi.

Tahmis

Tanım: Bir gazelin her iki dizesinin başına üç dize eklenerek oluşturulan nazım biçimi.

Tardiye

Tanım: Beş dizeden oluşan musammat türünde manzum yazılar.

Kırk Hadis

Tanım: Peygamberimizin sahih olan kırk hadisinin açıklamalarını içeren eser.

Kıssa

Tanım: Mesnevi şeklinde kaleme alınan, öğüt verici, masal, fıkra ve öykü türündeki eserler.

Kısas-ı Enbiya

Tanım: Peygamberlerin mucizelerini anlatan eserler.

Kıta-ı Kebire

Tanım: Beyit sayısı ikiden fazla olan kıt’a.

Letaifname

Tanım: Anı ve fıkra nitelikleri taşıyan güldürü unsurlarını ön plana çıkaran eserler.

Lugaz

Tanım: Divanların sonunda yer alan, nesnelerin özellikleri üzerinden sorulan manzum bilmeceler.

Mahlas

Tanım: Divan Edebiyatı’nda şairin gerçek adı yerine kullandığı takma ad.

Mazmun

Tanım: Divan şiirinde ortak kullanılan kalıplaşmış kavramlar; örneğin “servi” boy için, “mim” ağız için kullanılır.

Mevlit

Tanım: Peygamberin hayatının belirli zamanlarını anlatan, mesnevi biçiminde yazılan eserler; Süleyman Çelebi’nin “Mevlit” eseri en ünlüsüdür.

Muamma

Tanım: Cevabını bir kişinin isminin oluşturduğu manzum bilmeceler.

Menakıbname

Tanım: Bir velinin kerametleri ve hayatını konu edinen eserler.

Mersiye

Tanım: Ölen birinin ardından yazılan şiirler; İslamiyet öncesindeki “sagu” ve halk edebiyatındaki “ağıt” türüne benzer. Baki’nin “Kanuni Mersiyesi” önemli bir örnektir.

Miraciye

Tanım: Hazreti Muhammed’in göğe yükselişini konu alan eserler.

Mısra

Tanım: Şiirin her bir dizesine verilen ad.

Maşuk

Tanım: Sevgili.

Münşeat

Tanım: Mektup biçiminde yazılmış metinleri içeren eserler.

Mahlasname

Tanım: Bir şaire mahlas vermek amacıyla yazılan şiirler.

Makta

Tanım: Gazel ve kasidenin son beytine verilen ad.

Matla

Tanım: Gazel ve kasidenin ilk beyti.

Menkıbe

Tanım: Din büyüklerinin ve evliyanın hayat hikayelerini anlatan eserler.

Mısra-i Azade

Tanım: Tek başına anlam taşıyan ve herhangi bir manzumenin parçası olmayan dizeler.

Muaşşer

Tanım: On dizeden oluşan musammatlar.

Münşi

Tanım: Nesir yazarı.

Müsebba

Tanım: Yedi dizeden oluşan musammatlar.

Müseddes

Tanım: Altı dizeden oluşan musammatlar.

Müsemmen

Tanım: Sekiz dizeden oluşan musammatlar.

Nazire

Tanım: Bir başka şairin şiirinin uyak ve ölçüsüne uygun olarak yazılan şiirler; bu türde yazılan eserlere ödül ve beğenme anlamına gelir. Edebiyatımızda Bağdatlı Ruhi’nin “terkibent” adlı şiiri en çok nazire yapılan eser olarak bilinir. Ziya Paşa’nın yazdığı nazireler ise ünlüdür.

Pendname

Tanım: Ahlaki ve dini konularda nasihat içeren eserler; önemli örnekleri Hayriye (Nabi) ve Kabusname (Mercimek Ahmet)dir.

Pir

Tanım: Tarikat kurucusu.

Rahşiye

Tanım: Divan Edebiyatı’nda atlar için yazılmış kasideler; kasidelerin nesib bölümünde atlardan övgüyle bahsedilir.

Ramazaniyye

Tanım: Ramazan ayının gelişini kutlamak amacıyla yazılan kasideler.

Risale

Tanım: Mektup veya mektup biçiminde yazılmış küçük kitaplar.

Saki

Tanım: Mürşit; Allah aşkını sunan yol gösterici.

Sakiname

Tanım: Divan Edebiyatı’nda içki ve içki âlemlerinin övülerek anlatıldığı şiirler.

Samah

Tanım: Cömertlik.

Sözlük

Tanım: Bir terimin, kelimenin veya sözün açıklamasını ve anlamını veren eserler.

Şair

Tanım: Şiir yazan kişi.

Şehname

Tanım: Bir hükümdarın veya ulusun tarihini anlatan eserler; Firdevsi’nin “Şehname”si bu türün en ünlü örneğidir.

Şerh

Tanım: Bir eser veya metnin açıklamalarını içeren eserler.

Şiir

Tanım: Duygu ve düşünceleri, sözlerin anlamını ve güzelliğini kullanarak ifade eden edebi tür.

Tezat

Tanım: Karşıtlık veya zıtlık anlamına gelir; Divan Edebiyatı’nda önemli bir sanattır.

Tercüme

Tanım: Bir eserin başka bir dile aktarılması.

Tercih

Tanım: Bir şeyin diğerine göre daha üstün görülmesi.

Tesbih

Tanım: Dini bir terim; Allah’ı yüceltmek amacıyla tekrar eden ifadeler.

Vahdet-i Vücut

Tanım: Tasavvufta her şeyin bir bütünlük içinde olduğu düşüncesi.

Vahdet-i Şuhud

Tanım: Tasavvuf düşüncesinde, var olan her şeyin sadece Tanrı’nın varlığına işaret ettiğini savunan görüş.

Varlık

Tanım: Herhangi bir şeyin var oluş hali.

Zülfikar

Tanım: Hazreti Ali’nin kılıcı; aynı zamanda güçlü ve cesur bir simge.

Zühal

Tanım: Batı’da “Satürn” olarak bilinen gezegen; melankoli ve yalnızlık sembolü.

Zeyl

Tanım: Bir esere eklenen veya onu tamamlayan metinler.