DENEME

Tanım ve Özellikleri:

Deneme, yazarın herhangi bir olay, olgu, durum veya kavram hakkındaki kişisel izlenimlerini, öznel görüşlerini herhangi bir plana bağlı kalmadan, kanıtlama veya kesin hükümler verme kaygısı taşımadan serbestçe ifade ettiği kısa yazılardır.

• Serbest düşüncenin ifadesi: Deneme, yazarın düşüncelerini özgürce ifade edebildiği bir alandır.
• Özgünlük: Denemelerde yazarın kendine özgü “ben”i ortaya çıkar.
• Sıçramalı düşünce akışı: Düşünceler birbiri ardına sıçrayabilir, kesin bir plana bağlı kalınmaz.
• Samimi üslup: Yazar kendi kendisiyle konuşuyormuş gibi samimi bir dil kullanır.
• Tür ve üslup çeşitliliği: Deneme, farklı türlere (sohbet, fıkra, eleştiri vb.) yaklaşabilir, bu nedenle yazılması zor türlerden biridir.
• Kişisel ve soyut konular: Genellikle toplumsal konulardan ziyade kişisel konulara, soyut dünyalara ve iç hesaplaşmalara odaklanır.
• Konu sınırlaması yok: Herhangi bir konuda deneme yazılabilir.
• Öğretici ve düşündürücü: Bilgi verme ve düşünmeye sevk etme amacı taşır.
• Farklı bakış açısı: Sıradan insanın baktığı şeyi, deneme yazarı farklı bir gözle görür ve yorumlar.
• Günlük dilin kullanımı: Bilimsel terimlerden ziyade günlük konuşma diline yakın bir dil kullanılır.
• Akıcı ve şiirsel üslup: Bilimsel yazılardaki kuruluk ve şematiklik yerine akıcı, samimi ve şiirsel bir anlatım tercih edilir.
• Kısa ve öz: Genellikle bir çırpıda okunabilecek uzunlukta olur.
• Plana bağlı olmama: Belirli bir plana göre yazılmaz, düşüncelerin akışına göre şekillenir.
• Yazarın kültürel birikimi: Okurun olaylara farklı pencerelerden bakmasını sağlar, yeni düşüncelere kapı açar.
• İddiasızlık: İddialı olmayan, ispat kaygısı taşımayan, insan doğallığına dayanan eserlerdir.

Deneme Türleri:

• Kişisel denemeler: Kişisel duyarlılıkları ve dikkatleri konu alır.
• Öğretici ve eleştirel denemeler: Belirli bir konuda bilgi verme ve eleştirel bir bakış açısı sunma amacı taşır.
• Sosyal ve felsefi denemeler: Bireysel düşünceyi sosyal ve felsefi konular üzerinden ifade eder.

Deneme ile Makale Arasındaki Farklar:

• Kanıtlama: Makalede düşünceler kanıtlara dayanırken, denemede kişisel düşünceler ve yorumlar ön plandadır.
• Sonuç: Makalede kesin bir sonuca varılırken, denemede böyle bir zorunluluk yoktur.
• Üslup: Makalenin üslubu ciddi ve kurallıyken, deneme yazarına göre değişkenlik gösterebilir.
• Söz sanatları: Makalede söz sanatlarına yer verilmezken, denemede kullanılabilir.

Deneme ile Sohbet Arasındaki Farklar:

• Etkileme ve yönlendirme: Sohbette yazar okuru etkilemeye ve yönlendirmeye çalışırken, denemede böyle bir amaç yoktur.

Deneme Tarihi:

• Dünya Edebiyatı: Eski Yunan ve Latin edebiyatında deneme türünün ilk örnekleri görülür (Epiktetos, Eflatun, Cicero). Bugünkü anlamda denemenin kurucusu 16. yüzyıl Fransız yazarı Montaigne’dir.
• Türk Edebiyatı: Tanzimat’tan sonra Batı’nın etkisiyle Türk edebiyatına girmiştir. İlk örnekler gazete ve dergilerde “musahabe” başlığı altında yayımlanmıştır. Ahmet Haşim, Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve Falih Rıfkı Atay ilk önemli deneme yazarlarındandır. Nurullah Ataç ise türün en önemli temsilcilerinden biridir.

Günümüzde Deneme:

Deneme, günümüzde en sevilen edebi türlerden biridir. Yazarların kişisel düşüncelerini ve duygularını özgürce ifade etmelerine olanak tanıyan bu tür, geniş kitleler tarafından ilgiyle takip edilmektedir.