Cümle Nedir? Cümle Çeşitleri Konu Anlatım

Cümle Nedir?

Türkçede “tümce” olarak adlandırılan cümle, bir duyguyu, düşünceyi veya eylemi tam anlamıyla ifade eden yargı bildiren söz veya söz grubudur. Cümle, bir ifadeyi, soru, emir veya ünlem şeklinde dile getirir.

Cümlenin Yapısı

Türkçede cümle genellikle özne, tümleç ve yüklemden oluşur. Cümlenin temel öğeleri özne ve yüklemdir ve cümlenin yargı bildirmesi gereklidir. Bir tek kelime bile cümle olabilir, ancak birçok kelimeden oluşan bir ifade her zaman cümle olmayabilir.

Örnek:

• Geldi.
• Dur.

Bu ifadeler yargı bildirdikleri için cümle niteliğindedir. Ancak aşağıdaki ifade yargı bildirmediği için cümle sayılmaz:

• Geçen hafta parkta oynayan çocuklar…

Cümlenin Özellikleri

1. Öğelerden Oluşur: Cümledeki öğeler tek sözcükten ya da birden fazla sözcükten oluşabilir.
   • Örnek:
     • Ayşe dün eve geldi. (tek sözcükten)
     • Ahmet’in ablası, köydeki komşularına yardım ediyordu. (birden fazla sözcükten)
2. Tek Özne ve Yüklem: Bir cümlede birden fazla özne ve yüklem bulunmaz; diğer öğeler birden fazla olabilir.
   • Örnek:
     • Ali geldi. (tek özne ve yüklem)
     • Murat dün seni aradı, bugün de bekliyor. (iki zarf tümleci, iki dolaylı tümleç)
3. Tam Cümle Öğeleri: Tam bir cümlede özne, yüklem, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci yer alır.
   • Örnek:
     • Elif, dün akşam parkta seni bekledi. (Ö. Z.T. D.T. N. Y.)

Anlamı Bakımından Cümleler

Olumlu Cümle: Yüklemin bildirdiği işin yapıldığını belirten cümlelerdir.

• Örnek:
  • Dün hava çok sıcaktı. (isim cümlesi)
  • Annem yarın alışverişe çıkacak. (fiil cümlesi)

Olumsuz Cümle: Yüklemin bildirdiği işin gerçekleşmediğini anlatan cümlelerdir.

• Örnek:
  • Okula giden çocuk o değildi. (isim cümlesi)
  • Kütüphanede kimse yoktu. (isim cümlesi)
  • Hasan, oldukça yorgundu. (isim cümlesi)

Soru Cümlesi: Bir duygu veya düşünceyi soru yoluyla açıklayan cümlelerdir.

• Örnek:
  • Bakkala giden sen miydin? (soru edatı)
  • Tatil için ne zaman yola çıkacaksın? (soru zarfı)
  • Markette ne aldın? (soru zamiri)
  • Hangi sokakta oturuyorsun? (soru sıfatı)

Koşul Cümlesi: Yan cümlesi şart kipiyle çekimlenmiş cümlelerdir.

• Örnek:
  • Eve erken gelirsen ödevini yapabilirsin.
  • Ders çalışırsan başarılı olursun.

Ünlem Cümlesi: Özlem, üzüntü, sevinç, heyecan, korku gibi duyguları yansıtan cümlelerdir.

• Örnek:
  • Eyvah, saat kaç olmuş!
  • Ah, yine mi yağmur yağacak!

Emir Cümlesi: Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş cümlelere denir.

• Örnek:
  • Otur.
  • Başlasınlar.

Yüklemi Bakımından Cümleler

Fiil Cümlesi: Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelerdir.

• Örnek:
  • Okula yeni kitaplar geldi.

İsim Cümlesi: Yüklemi ek fiil almış veya ad soylu bir sözcük olan cümlelerdir.

• Örnek:
  • Tek hayali üniversiteye gitmekti.
  • Bu ev, çocukluğumuzun geçtiği yerdi.

Yükleminin Yeri Bakımından Cümleler

Kurallı (Düz) Cümle: Yüklemi sonda bulunan cümlelerdir.

• Örnek:
  • Yağmur yağmaya başladı.

Devrik Cümle: Yüklemi sonda bulunmayan cümlelerdir.

• Örnek:
  • Ne kadar güzel bir gündü o.

Eksiltili Cümle: Yargısı tam olmayan, yüklemi belirtilmemiş cümlelerdir.

• Örnek:
  • Gözleriyle beni aradı…

Yapısı Bakımından Cümleler

Basit Cümle: İçerisinde tek bir yargı bulunan cümlelerdir.

• Örnek:
  • Bu manzarayı çok sevdim.

Birleşik Cümle: Birden fazla yargı barındıran yan ve temel cümleciklerden oluşan cümlelerdir. Dört gruba ayrılır:

1. Girişik Birleşik Cümle: İçerisinde fiilimsi bulunan cümlelerdir.
   • Örnek:
     • Seni anlayan birini bul.
     • Gülü seven dikenine katlanır.
2. Şartlı Birleşik Cümle: Yan cümleciğin yüklemi dilek-şart kipi ile çekimlenmiş cümlelerdir.
   • Örnek:
     • Çalışırsan başarılı olursun.
3. İç içe Birleşik Cümle: Başkalarına ait sözlerin aynen aktarıldığı cümlelerdir.
   • Örnek:
     • “Seni bekleyeceğim,” dedi.
4. İlgi Cümlesi: “ki” bağlacı ile birbirine bağlanan cümlelerdir.
   • Örnek:
     • Ödevini bitir ki rahatlayasın.

Sıralı Cümle: Aralarında virgül, noktalı virgül veya bağlaç bulunan bağımsız cümlelerden oluşur. İkiye ayrılır:

• Bağımsız Sıralı Cümle: Özne, tümleç ve yüklemleri farklı olan cümlelerdir.
  • Örnek:
    • Yapraklar dökülüyor, sonbahar geldi.
• Bağımlı Sıralı Cümle: En az bir öğesi ortak olan cümlelerdir.
  • Örnek:
    • Emine, mektubu yazdı, sonra gönderdi. (özne ortak)
    • O, okula; Ali ise eve gitti. (yüklem ortak)
    • Hasan evi boyadı, temizledi. (özne ve nesne ortak)

Bu metin, cümlelerin yapısını ve özelliklerini detaylı bir şekilde açıklayarak, Türkçede cümle kurma kurallarını ve örneklerini kapsamlı bir biçimde sunmaktadır.