Çapraz Uyak Nedir?

Çapraz uyak (çapraz kafiye), şiirlerde birinci ve üçüncü dizelerin birbiriyle, ikinci ve dördüncü dizelerin ise kendi aralarında uyaklı olması durumuna verilen isimdir. Başka bir ifadeyle, tek sayılı dizelerin birbiriyle, çift sayılı dizelerin de kendi aralarında kafiyeli olmasıyla oluşan bu uyak türü, genellikle dörtlüklerde görülür. Çapraz uyak yapısı “abab” şeklinde bir kafiye düzenine sahiptir ve dörtlükler içinde sıkça kullanılır. Şiirin akışına uyum sağlayarak, seslerin karşılıklı bir ahenk içinde buluştuğu bu uyak düzeni, şiirlere dinamik bir yapı kazandırır.

Çapraz Uyak (Çapraz Kafiye) ile İlgili Örnekler

Örnek 1

Uçun kuşlar, uçun, özlediğim yurtlara
-a
Dağlar mor sümbüllerle donanmıştır şimdi
-b
Serin bir dere akıyor ormanların içinde
-a
Sarı güller açıyor, dikenler ardında saklı.
-b

(Rıza Tevfik Bölükbaşı)

Açıklama: Birinci ve üçüncü dizelerde yer alan “yurtlara” ve “içinde” kelimeleriyle, ikinci ve dördüncü dizelerde geçen “şimdi” ve “saklı” kelimeleri arasında çapraz uyak vardır. Bu uyak yapısı, şiire çapraz uyak düzenini kazandırır.

Örnek 2

Dün bir tepeden seyreyledim güzel İstanbul’u
-a
Gezmediğim, bilmediğim köşesi kalmamış
-b
Kurulmuş gönlümde saltanatı sonsuza dek
-a
O kentin bir semti bile ömre değer.
-b

(Yahya Kemal Beyatlı)

Açıklama: “İstanbul’u” ve “dek” sözcükleri birinci ve üçüncü dizelerde uyaklıyken, “kalmamış” ve “değer” kelimeleri ikinci ve dördüncü dizelerde uyak oluşturur. Bu da şiirde çapraz uyak düzenini sağlar.

Örnek 3

Başka sanat bilmeyiz, Anadolu’muzdur rehberimiz
-a
Söylenmemiş bir destan gibi hep önümüzde durur
-b
Arkadaşlar, biz bu yolları yürürken beraber
-a
Sana uğurlar olsun, ayrılıyor yolumuz.
-b

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Açıklama: “Rehberimiz” ve “beraber” sözcükleriyle birinci ve üçüncü dizelerde uyak oluşturulurken, “durur” ve “yolumuz” ikinci ve dördüncü dizelerde uyaklıdır. Bu yapı çapraz uyak düzenini net bir şekilde gösterir.

Örnek 4

Kalbim bir çiçek gibi solgun bu günlerde
-a
Gelin, gecelerin sırrında açtırın onu
-b
Beni anımsar gibi süzülürken gün
-a
Her gece kulağımda yankılanır sesiniz.
-b

(Necip Fazıl Kısakürek)

Açıklama: “Günlerde” ve “gün” kelimeleri birinci ve üçüncü dizelerde uyaklıyken, “onu” ve “sesiniz” sözcükleri ikinci ve dördüncü dizelerde uyum içindedir. Bu uyak düzeni, çapraz kafiye olarak adlandırılır.

Örnek 5

Dur yolcu, bilmeden bastığın bu toprak
-a
Bir devrin battığı, tarihin yazıldığı yer
-b
Eğil de bir dinle, sessizce anlatır sana
-a
Bir milletin yüreğinde atan kutsal yer.
-b

(Necmettin Halil Onan)

Açıklama: Birinci ve üçüncü dizelerde “toprak” ve “sana”, ikinci ve dördüncü dizelerde “yer” ve “yer” kelimeleri uyaklıdır. Bu, çapraz uyak düzenini sağlar ve dizeler arasında ritmik bir denge oluşturur.

Örnek 6

Kara gözlüm, üzülme, gül artık,
-a
İbibikler öter ötmez geleceğim
-b
Mektubunda diyorsun “Gel gayrı!”
-a
Sütler kaymak tutar tutmaz oradayım
-b

(Bekir Sıtkı Erdoğan)

Açıklama: “Artık” ve “gayrı” kelimeleri birinci ve üçüncü dizelerde uyaklıdır, “geleceğim” ve “oradayım” kelimeleri ise ikinci ve dördüncü dizelerde çapraz uyak oluşturur.

Örnek 7

Bir cihan gizli aynada gördüler,
-a
Servilerin gölgesinde sonsuz bir huzur
-b
Zamanın içinden bir an fırlayıp
-a
Uzun saçlı, peri gibi bir güzellik doğar.
-b

(Yahya Kemal Beyatlı)

Açıklama: Bu dörtlükte “gördüler” ve “fırlayıp” birinci ve üçüncü dizelerde uyaklıyken, “huzur” ve “doğar” ikinci ve dördüncü dizelerde uyum içindedir. Böylece, çapraz uyak düzeniyle bir bütünlük sağlanır.

Örnek 8

Sokaklarda yürüyorum, bomboş bir akşam
-a
Ardıma bakmadan, karanlığa doğru
-b
Yolun sonunda bir sis perdesi
-a
Orada bekleyen hayal mi gerçek mi?
-b

(Necip Fazıl Kısakürek)

Açıklama: “Akşam” ve “perdesi” birinci ve üçüncü dizelerde uyaklıdır, “doğru” ve “gerçek mi” ise ikinci ve dördüncü dizelerde uyak oluşturur. Bu da çapraz uyak düzenini ortaya koyar.

Bu örneklerle çapraz uyakın şiirlerde nasıl kullanıldığı ve şiirin akışını nasıl düzenlediği net bir şekilde görülmektedir. Çapraz uyak, dörtlüklerde dizeler arasında bir ritim ve denge sağlayarak şiirin daha etkili bir şekilde okunmasını sağlar.