Birleşik Fiiller

Birleşik fiiller, en az iki sözcüğün birleşimiyle meydana gelir ve bu fiillerden en az birinin fiil olması gereklidir. Birleşik fiiller, fiil yapılarına göre genellikle üç ana kategoriye ayrılır:

a. Kurallı Birleşik Fiiller

Kurallı birleşik fiiller, belirli kurallara göre iki fiilin bir araya gelmesiyle oluşur. Bu fiil türü genellikle “fiil+fiil” yapısındadır ve dört alt türde incelenir:

1. Yeterlilik Fiili: Bu fiiller, kök veya gövdelere “a+bil-” veya “e+bil-” eklerinin eklenmesiyle oluşur. Yeterlilik fiili, ilk fiilin anlamına “yapabilme, başarma” gibi anlamlar katar.Örnekler:
   • Yarın arkadaşlar gelebilir. (İhtimal anlamında)
   • Mustafa bu çantayı taşıyabilir. (Gücü yetmek anlamında)
   • Fiilde yapı testini verebilir misiniz? (İstek veya rica anlamında)

   Not: Yeterlilik fiilinin olumsuz şekillerinde “bil-” ekinin düştüğü görülür. Bu durum, olumsuz biçimlerin de yapıca birleşik olduğunu gösterir.

   Örnekler:

   • Yazamaz (Olumlu hali: yazabilir)
   • Bakamamak (Olumlu hali: bakabilmek)
2. Tezlik Fiili: Bu fiiller, kök veya gövdelere “ı+ver-” ekinin eklenmesiyle oluşur. “Verme” fiili, ilk fiilin anlamına “tezlik, çabukluk” anlamını katar.Örnekler:
   • Mustafa bu yazıları yazıver. (Hızla yazma anlamında)
   • Hasan şu yazıya bir bakıver. (Aceleyle bakma anlamında)
   • Bakkaldan onu alıver, sonra hesaplaşırız. (Çabukluk anlamında)

   Olumsuz şekli:

   • Geliverdi: (Olumsuz hali: gelivermedi, gelmeyiverdi)
3. Süreklilik Fiili: Bu fiiller, kök veya gövdelere “a+kal-“, “e+dur-” veya “e+gel-” eklerinin eklenmesiyle oluşur. Bu yapı, fiile “devamlılık, sürekli olma” anlamı katar.Örnekler:
   • Annesinin arkasından bakakaldı. (Sürekli bakma anlamında)
   • Bunlar atalarımızdan süregelmiş. (Devamlılık anlamında)
   • Oradakileri görünce donakaldık. (Süreklilik anlamında)
4. Yaklaşma Eylemi: Bu fiiller, kök veya gövdelere “a+yaz-” veya “e+yaz-” eklerinin eklenmesiyle oluşur. Bu yapı, birinci fiilin anlamına “az kalsın” anlamı ekler. Yaklaşma fiilinin olumsuz şekli yoktur ve kullanımı yaygın değildir.Örnekler:
   • O büyük kazada o da öleyazdı. (Az kalsın öldü anlamında)
   • Buzlu yolda yürüyünce düşeyazdı. (Az kalsın düştü anlamında)

b. Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Fiiller

Bu fiiller, ad soylu bir kelime ile “etmek,” “olmak,” “kılmak,” veya “eylemek” yardımcı fiillerinin birleşimiyle oluşur. Yardımcı fiiller bazen bitişik, bazen de ayrı yazılır. Bitişik yazımda ses olayı varsa, ayrı yazımda ses değişikliği söz konusu değildir.

Örnekler:

• Bunların bir gün başına geleceğini önceden hissetmişti. (Ses türemesi olduğundan birleşik yazılmıştır.)
• Fiilde yapı konusunu bir kez daha anlatması için öğretmeninden rica eyledi. (Ses olayı olmadığından ayrı yazılmıştır.)
• Annesinin elini bir an bırakan çocuk yolda kayboldu. (Ses düşmesi olduğundan birleşik yazılmıştır.)

Not: Yardımcı eylemlerle oluşturulan fiillerde anlamsal ağırlık, ad soylu kelimenin üzerindedir.

Uyarı: “Etmek” ve “olmak” yardımcı eylemleri bazen cümlelerde asıl eylem olarak kullanılabilir. Bu eylemler, aşağıdaki özelliklere sahipse asıl eylem olarak kabul edilir:

1. Cümlede birleşik fiil oluşturmuşlarsa yardımcı eylem olarak kabul edilir; tek başlarına bir öğe olarak kullanıldıklarında asıl eylem olur.
2. Cümlede tek başlarına tam bir eylem anlamına sahipseler asıl eylemdir; aksi takdirde yardımcı eylemdir.
3. Kendilerinden önceki kelimeleri özne, nesne veya tümleç olarak alırlarsa asıl eylem olarak değerlendirilirler.

Örnekler:

• Bu ev on milyar eder. (Değer belirtme anlamında)
• Yeni giysi üzerime oldu. (Bedenen uymak anlamında)
• Meyveler henüz olmamış. (Olgunlaşmamış anlamında)
• Orada ne ettiniz, adamlar kaçtı? (Yapmak anlamında)
• Akşam herkes evinde olsun. (Bulunmak anlamında)

c. Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller, kurallara bağlı kalmadan oluşur ve üç ana şekilde sınıflandırılır:

1. Her iki sözcük de gerçek anlamından uzaklaşmıştır. Bu fiiller bitişik yazılır.Örnekler:
   • Sınava tam zamanında başvurmuş.
   • Bunların doğru olduğunu varsayalım.
2. Birinci sözcük gerçek ken, ikinci sözcük gerçek anlamından uzaklaşmıştır. Bu fiiller ayrı yazılır.Örnekler:
   • Yetim kalır sevdayla çarpan bu yaralı yürek.
   • O, sorulan sorulara çabucak cevap verdi.
3. Deyim şeklinde oluşan birleşik fiiller. Bu tür fiiller deyim olduklarından ayrı yazılır.Örnekler:
   • Ameliyat olacağını öğrenince etekleri tutuştu.
   • Söylediklerini yaptıramayınca küplere bindi.