Birleşik Cümleler Örneklerle Detaylı Açıklama

Bir cümle yapısı içerisinde birden fazla yargının bulunduğu, yani yan ve temel cümleciklerin birleşiminden meydana gelen cümlelere birleşik cümle denir. Birleşik cümleler, yapılarında tek bir yüklem içerir, fakat cümle içerisinde birden fazla yargı barındırırlar. Bu yargılardan biri yan cümlecik, diğeri ise temel cümlecik olarak adlandırılır. Bu yapıyı anlamak için “yan cümlecik” ve “temel cümlecik” kavramlarının ne anlama geldiğini bilmek önemlidir. Bir birleşik cümle, basitçe şu formülle ifade edilebilir:

Birleşik cümle = Yan cümlecik + Temel cümlecik

Temel Cümlecik Nedir?

Temel cümlecik, bir cümlenin çekimli fiile veya ek fiil almış bir ad soylu sözcüğe sahip olan ana yargısına verilen addır. Temel cümlecik, cümlenin asıl anlamını ve yargısını taşıyan bölümüdür.

Örnek:

“Yağmur durunca dışarı çıktı.”
Bu cümlede “dışarı çıktı” kısmı temel cümleciktir. “Durunca” ise yan cümlecik olarak cümleye ek anlam katmaktadır.

Başka bir örnek daha verecek olursak:
“Çalışırsan başarırsın.”
Burada ise “başarırsın” cümlenin temel cümleciğidir ve “çalışırsan” kısmı yan cümleciği oluşturur. Böylelikle birleşik cümle oluşmuş olur.

Yan Cümlecik Nedir?

Yan cümlecik, cümlenin bir öğesi olarak görev yapar ve genellikle fiilimsi, dilek-şart kipinde fiil ya da bir aktarma söz içerir. Yan cümlecik, temel cümleciğe ek bir anlam veya şart katar. Yan cümlecik, cümlenin öznesi, nesnesi, zarf tümleci gibi işlevlerde bulunabilir. Yan cümlecik yüklemi, fiilimsi ya da çekimli bir fiil olabilir.

Örnek:

“Onu çizip bitirdi.”
Burada “çizip” yan cümlecik olarak kullanılmıştır ve temel cümlecik “bitirdi” dir. “Çizip” kelimesi bir fiilimsi olduğu için yan cümleciği oluşturur.

Bir başka örnek:
“Akşam size mutlaka uğrarım, demişti.”
Bu cümlede, “demişti” kısmı yan cümlecik olup, aktarma söz olarak kullanılmıştır. Temel cümlecik ise “uğrarım” kısmıdır.

Birleşik Cümlelerin Türleri

Birleşik cümleler, farklı yapıları nedeniyle çeşitli kategorilere ayrılır. Bunlar dört ana başlıkta incelenir:

1) Girişik Birleşik Cümle

Girişik birleşik cümleler, içinde fiilimsi bulunan cümlelerdir. Yan cümlecik, fiilimsinin olduğu bölümdür, temel cümlecik ise yüklemi içeren bölümdür. Yan cümlecik temel cümleciğin bir öğesi olabilir ya da cümledeki işlevine göre farklı görevler üstlenebilir.

Açıklamalı Örnekler:

“Vazgeçenler sadece kaybedenlerdir.”
Bu cümlede, “vazgeçenler” sözcüğü bir sıfat-fiil eki almıştır ve yan cümleciktir. Yüklemin bulunduğu kısım olan “kaybedenlerdir” ise temel cümleciktir.

“Abdal ata binince, bey oldum sanır.”
Bu cümlede yan cümlecik, “Abdal ata binince” kısmıdır ve “-ince” zarf-fiil eki ile oluşmuştur. Temel cümlecik ise “bey oldum sanır” kısmıdır.

Başka Örnekler:

• Bal toplayacak çiçeği arar. (Yan cümlecik: belirtili nesne)
• Yüz kere hesaplayıp bir kez kesmeliyiz. (Yan cümlecik: zarf tümleci)
• Bilen yanılır. (Yan cümlecik: özne)
• Kırıldığı noktadan kopar. (Yan cümlecik: dolaylı tümleç)

Not:

Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o kadar yan cümlecik bulunur.

Örnek:

“Gözyaşlarını silerek yürürken düşüp yaralanmış.”
Bu cümlede üç yan cümlecik vardır: “silerek”, “yürürken” ve “düşüp” fiilimsileridir.

2) Şartlı Birleşik Cümle

Şartlı birleşik cümleler, yan cümleciğin temel cümleye şart anlamı katmasıyla oluşur. Yan cümlecik, genellikle “-se, -sa” şart kipi eki alır ve temel cümleye bağlanır. Ana cümleyi zaman, şart, sebep veya benzetme açısından tamamlar.

Açıklamalı Örnekler:

“Ne doğrarsan kaşığında o çıkar.”
Bu cümlede, “ne doğrarsan” kısmı yan cümleciği oluşturur ve şart kipi ekiyle temel cümleye bağlanır.

“Çalışırsan sınavı kazanırsın.”
Bu cümlede de “çalışırsan” yan cümleciktir ve şart kipi eki ile temel cümleye bağlanmıştır.

3) İç İçe Birleşik Cümle

Başka bir kişinin sözünün, olduğu gibi aktarılmasıyla oluşan birleşik cümlelere “iç içe birleşik cümle” denir. Bir cümle içerisinde, başka bir cümle öğe olarak yer alır ve iki cümle birbirine bağlanır.

Açıklamalı Örnekler:

“Ben seni anlıyorum, dedi.”
Burada, “anlıyorum” cümlesi yan cümleciktir ve temel cümlenin belirtisiz nesnesi olarak görev yapmaktadır. Temel cümleciğin yüklemi “dedi”dir.

“Ahmet, ‘Seninle görüşmek istiyorum‘ dedi.”
Bu cümlede, aktarılan söz yan cümleciktir ve temel cümleye eklenmiştir.

4) Ki’li Birleşik Cümle

“Ki” bağlacıyla kurulan birleşik cümlelere ki’li birleşik cümle denir. Farsçadan dilimize geçen “ki” bağlacı, çekimli fiillerden sonra gelir ve yan cümleciği temel cümleye bağlar.

Örnekler:

“Dürüst ol ki herkes sana güvensin.”
Bu cümlede, “dürüst ol” kısmı yan cümleciktir ve “ki” bağlacıyla temel cümleye bağlanmıştır.

“Emanete sahip çık ki münafık olmayasın.”
Burada da “emanete sahip çık” kısmı yan cümlecik olup, “ki” bağlacı ile temel cümleye bağlanmıştır.

Bu şekilde, birleşik cümlelerin farklı türlerini ve bu türlerin cümlede nasıl görev yaptığını anlamış oluruz.