Atabetü’l Hakayık (12. Yüzyıl)

“Gerçeklerin Eşiği” anlamına gelen Atabetü’l Hakayık, 12. yüzyılda Edip Ahmet Yükneki tarafından kaleme alınmış bir ahlak ve öğüt kitabıdır. Bu eser, tarihsel kişiliği hakkında çok fazla bilgi bulunmayan Muhammed Dad İspehsalar Bey‘e sunulmuştur.

Eser, 14 bölümden oluşmakta ve her bölümde farklı bir konuyu işlemektedir. Atabetü’l Hakayık, İslamî öğretilere dayalı ahlaki değerleri açıklarken, cömertlik, bilginin fazileti, dindarlık gibi konuları ele alır. Aynı zamanda, cehaletin zararı ve bilgisizliğin kişiye olan olumsuz etkileri de eserde sıklıkla vurgulanır.

Atabetü’l Hakayık’ın Temel Özellikleri

• Eser, ahlaki öğretiler ve İslami kurallar temelinde yazılmış bir nasihatname (öğüt kitabı) niteliğindedir.
• Eser, ayetler ve hadisler referans alınarak, ahlak, iyilik, cömertlik, dindarlık gibi konulara değinir.
• Aruz ve hece ölçüsü birlikte kullanılmıştır. Aruz ölçüsü olarak “feulün feulün fe’ûlün fe’ûl” kalıbı tercih edilmiştir.
• Atabetü’l Hakayık 40 beyit ve 101 dörtlükten oluşur. Nazım birimi olarak beyitler ve dörtlükler kullanılmıştır; dörtlükler manilerdeki gibi “aaxa” şeklinde kafiyelenmiştir.
• Eser, mesnevi tarzında yazılmıştır.
• Daha çok tam ve yarım kafiye kullanılmış, yer yer rediflere de başvurulmuştur.
• Atabetü’l Hakayık, Hakaniye Türkçesiyle yazılmıştır. Eserde Arapça ve Farsça kelimeler yoğun olsa da, Edip Ahmet Yükneki eseri herkesin anlayabileceği bir dille yazmaya özen göstermiştir.
• Eserin ilk yazma nüshası Ayasofya Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
• Uygur harfleriyle yazılmıştır.
• Eserde, Kutadgu Bilig‘in etkileri açıkça görülmektedir.
• Reşit Rahmeti Arat tarafından 1951 yılında üzerinde yapılan çalışma, eserin tek akademik incelemesi olarak yayımlanmıştır.

Atabetü’l Hakayık’ın İçeriği

Atabetü’l Hakayık, genel olarak İslami değerleri ve ahlaki öğretileri işler. Eser, Allah’a övgü ile başlar, ardından peygamberimiz ve dört halifenin övgüsüyle devam eder. Daha sonra eserin yazılış amacı belirtilir ve eserde ahlak, doğruluk, cömertlik, dilin önemi gibi konular ele alınır.

Eserin önemli temalarından biri bilgi ve cehalet arasındaki farktır. Bilginin insanı yücelttiği, cehaletin ise zarara neden olduğu sık sık vurgulanır. Ayrıca, insanın diline sahip çıkması gerektiği üzerinde durulur; doğru konuşmanın, yalandan kaçınmanın ve güzel söz söylemenin insanı yücelttiği belirtilir.

Atabetü’l Hakayık’tan Seçmeler

Örnek 1

Doğru söz bal gibidir, yalan söz ise soğan;
Soğan yiyip ağzını acılatma, balı ye.

Yalan söz hastalıktır, doğru söz ise şifa;
Bu sözler eskiden anlatılmış bir masaldır.

Doğru ol, doğruluğu hayatına kılavuz et;
İnsanlar seni hep doğrulukla ansın.

Eğriliği bırak, doğruluğun elbisesini giy;
En iyi elbise, doğruluğun giysisidir.

Eserin Önemi

Atabetü’l Hakayık, Türk İslam edebiyatının ilk önemli eserlerinden biri olarak kabul edilir. Eser, sadece ahlaki öğütler sunmakla kalmamış, aynı zamanda İslamiyet’in Türk toplulukları arasında yayılmasına büyük katkı sağlamıştır. Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli ve Hacı Bayram Veli gibi önemli isimlerin düşünce dünyasında da bu eserin etkileri görülmektedir.

Atabetü’l Hakayık, Türk edebiyatının geçiş dönemi eserlerinden biri olarak Kutadgu Bilig ile büyük benzerlikler göstermekte ve bu eserle birlikte Türk edebiyatının temel taşlarını oluşturmaktadır.