Anlatmaya Dayalı Edebi Metinler

Anlatmaya Dayalı Metinler

Anlatmaya Dayalı Edebi Türler

• Mesnevi
• Roman
• Masal
• Hikaye

Bazı Kavramların Tanımı

• Olay Örgüsü: Birden fazla olayın belli bir konu etrafında sebep-sonuç ilişkisine dayalı olarak bir araya gelerek oluşturduğu organik bir bütündür.

Olay Örgüsü Örneği:
Kırmızı başlıklı kız, annesi tarafından hasta ninesine gitmesi için ormana gönderilir. Yolda karşılaştığı kurttan korkmaz ve ona nereye gittiğini söyler.

• Olay örgüsünde, olaylar gerçek hayattan alınmış olsa bile yazarın yorumu eklenir. Öğretici metinlerde olayların sıralı anlatımına “olay zinciri” denir.

NOT:

• Olay örgüsü, kurgusal ve hayali olaylardan oluşurken; olay zinciri, gerçek hayat olaylarının aktarılmasıyla bilgi vermeyi amaçlar. Olay zincirinde estetik kaygı aranmazken, olay örgüsünde estetik bir kaygı bulunur.

Mekan:

• Anlatmaya dayalı edebi eserlerde olaylar belirli bir mekanda geçer. Bu mekan okul, hastane, bahçe, sokak olabileceği gibi karakterlerin iç dünyası da olabilir.

Zaman:

• Olayların başladığı andan sona erdiği ana kadar geçen süreye zaman denir.
• Olayların geçtiği zamanın anlatıldığı zamana “gerçek zaman” denir.
• Kahramanların geçmişten şimdiki zamana kadar olayları hatırladığı zamana ise “kozmik zaman” denir.

Kişiler:

• Anlatılan olayları gerçekleştiren ya da olaylardan etkilenen kişilere eserin kahramanları denir. Kahramanın belirgin özellikleri varsa, bu özellikleri onu bir “karakter” yapar.
• Olay akışında büyük rol oynayan kişiler “birinci dereceden karakterler” olarak adlandırılır.
• Olaylar üzerinde az etkisi olan veya dolaylı olarak olaylarla ilişkili kişilere “ikinci dereceden karakterler” denir.

Tip:

• Ait olduğu toplumsal sınıfın özelliklerini üzerinde barındıran kişilere tip denir.

Kişiye Göre Anlatım Çeşitleri

1. Birinci Kişi Anlatımı:

• Yüklemlerin birinci tekil ya da birinci çoğul şahısla çekildiği anlatım türüdür.

2. Üçüncü Kişi Anlatımı:

• Yüklemlerin üçüncü tekil ya da çoğul şahıslarla çekildiği anlatım tarzıdır.

Bakış Açısı ve Anlatıcı (Tiyatro Hariç)

• Anlatıcı: Masal, efsane, hikaye ya da roman gibi metinleri okuyucuya veya dinleyiciye aktaran kişi ya da varlıktır. Anlatıcı, “sözlü dönem anlatıcısı” ve “yazılı dönem anlatıcısı” olarak ikiye ayrılır.
• Bakış Açısı: Herhangi bir olay, kişi ya da varlık karşısında kişinin sahip olduğu dünya görüşü, yaşadığı tecrübeler, mesleği, cinsiyeti ve ruh haline göre olayları algılama, yorumlama ve yargılama biçimidir.

Anlatımda Bakış Açısı Türleri

1. Hakim Bakış Açısı (Üçüncü Tekil Şahıs – Tanrısal Anlatıcı):

• Geçmişi, şimdiyi ve geleceği bilen, her şeyi gören ve duyan bir anlatıcıdır. Anlattığı olayların dışında kalır ve yazarın diliyle konuşur. Bu yüzden “yazar-anlatıcı” olarak da adlandırılır.
• Örnek cümleler: “Yarın, nişanlısına alacağı şalı kırmızı mı yeşil mi seçeceğini düşünüyordu.” “Zavallı çocuk, on yıl sonra sakat kalacağını bilse, hala bu kadar neşeli olabilir miydi?”

2. Kahraman Bakış Açısı (Birinci Tekil Şahıs – Ben Anlatıcı):

• Olayların kahramanlarından biridir. Bu anlatıcı, tüm olayları üstlenebileceği gibi geri planda kalan bir kahraman da olabilir. Anlatıcı, kendi görme, duyma, bilme sınırlarıyla olayları aktarır.

3. Gözlemci Bakış Açısı:

• Anlatıcı, olayları dışarıdan gözlemler ve sadece gördüklerini aktarır. Geçmişe ya da geleceğe dair bilgiye sahip değildir ve kahramanların ruh hallerini bilemez.

4. Çoğulcu Bakış Açısı:

• Aynı eserde iki ya da daha fazla anlatıcının kullanıldığı bakış açısıdır.

Metin ve Zihniyet

• Zihniyet, bir dönemin siyasi, dini, sosyal, ekonomik, sanatsal ve kültürel yapısını yansıtan anlayış ve zevk bütünüdür.
• Edebi metinler, yazıldıkları dönemin zihniyetini yansıtır ve dönemin şartlarına göre şekillenir. Bir metin incelenirken, o dönemin zihniyetine ait izler metinde bulunabilir.

Oğuz Kağan Destanı’ndan Örnek:

“Oğuz’un ayakları sanki öküz ayağı gibiydi, bilekleri ise kurt bileği gibi. Omuzları samurun omzuna, göğsü ise ayının göğsüne benziyordu.”

• Bu metin, Oğuz Kağan’ın fiziksel özelliklerini doğadaki güçlü hayvanlarla karşılaştırarak tasvir etmektedir. Bu benzetmeler, o dönemde Türklerin doğa ile iç içe yaşadığı ve avcılıkla geçindiği dönemlerin zihniyetini yansıtmaktadır. O dönemin insanları, güçlü varlıkları doğadaki hayvanlara benzeterek ifade etmişlerdir.
• Edebi eserlerdeki zihniyet, yazıldıkları dönemin şartlarına göre değişir. İslam öncesi dönem eserlerinde doğaüstü güçler ve fiziksel güç ön plandayken, İslamiyet sonrası eserlerde dini inançlar ve kahramanlıklar işlenir.

 

Mesnevi

• Divan edebiyatında, her beyitin dizelerinin kendi içinde uyaklandığı ve genellikle aruz ölçüsünün kısa kalıplarıyla yazılan nazım biçimine mesnevi adı verilir. Bu nazım biçiminde yazılan eserler de mesnevi olarak adlandırılır.
• Arapça’da “müzdevice” olarak bilinen bu tür, ilk kez 10. yüzyılda İran edebiyatında görülmüştür. Türk edebiyatında mesnevi, 11. yüzyılda Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig adlı eseri ile kendini göstermeye başlamıştır.
• Kutadgu Bilig, mesnevi nazım biçimiyle yazılmış ve siyasetname türünde hacimli bir eserdir.
• Divan edebiyatında roman ve hikaye gibi türler olmadığından mesneviler, bu türlerin yerini doldurmuştur. Genellikle on bölümden oluşur. Aynı şairin beş mesnevi yazmasına “hamse” denir ve hamse sahibi olmak büyük bir prestij kaynağı olarak görülmüştür.

Konularına Göre Mesneviler

1. Bir şehrin güzelliklerini anlatan mesnevilere şehrengiz denir.
2. Savaşlar ve kahramanlıkları konu alan mesnevilere gazavatname denir.
3. Ahlaki ve öğretici içerikli mesnevilere örnek olarak Şeyhi’nin Harname ve Nabi’nin Hayriye eserleri verilebilir.
4. Mizahi mesneviler de bu tür içinde yer alır.
5. Aşkı konu alan mesnevilere ise Fuzuli’nin Leyla ile Mecnun eseri örnek gösterilebilir.
6. Dini içerikli mesneviler arasında Süleyman Çelebi’nin Mevlit ve Mevlana’nın Mesnevi adlı eserleri yer alır.

NOT:
Mesnevi, ilk olarak İran edebiyatında ortaya çıkmış olup, bu türün en önemli temsilcilerinden biri Genceli Nizami’dir.

---

Masal

• Genellikle halk arasında yaratılıp sözlü kültürle kuşaktan kuşağa aktarılan, olağanüstü olayları ve kahramanları konu edinen halk hikayelerine masal denir.
• Masal türünün Hindistan kökenli olduğu düşünülmektedir.
• Olağanüstü olayları işleyen sözlü anlatı türüdür.
• Masallardaki olaylar kurguya dayalıdır.
• Yer ve zaman belirsizdir.
• Masal kahramanları genellikle insanüstü özellikler taşır.
• İyi karakterler her zaman iyidir, kötü karakterler ise hep kötüdür.
• İyilik ödüllendirilirken, kötülük cezalandırılır.
• Masallar eğitici bir niteliğe sahiptir ve evrensel temalar içerir.
• Masallarda olaylar, “-miş’li geçmiş zaman” kipiyle anlatılır.
• Kahramanları hayvan olan masallara fabl adı verilir. Hintli Beydaba’nın Kelile ve Dimne adlı eseri, Eski Yunan’da Aisopos ve 17. yüzyılda La Fontaine bu türün önemli isimleridir.

Masal Türünün Önemli Eserleri

• Binbir Gece Masalları (Doğu Masalı)
• Grimm Kardeşler’in Masalları (Alman Edebiyatı)
• Andersen Masalları (Danimarka Edebiyatı)
• Perrault Masalları (Fransız Edebiyatı)

 

Roman

• Roman, bireyin ya da çevrenin özelliklerini, geleneklerini inceleyen, maceralarını anlatan, duygularını ve arzularını irdeleyen; kurguya ya da gerçek olaylara dayalı uzun bir edebi türdür ve bu türde yazılan eserler de bu adla anılır.

Roman Türleri:

1. Aksiyon Romanları:

• Olay akışının ön planda olduğu romanlardır.

2. Psikolojik Romanlar:

• Dış dünyadan ziyade, bireyin içsel dünyasını ele alır.
• Alt türleri: Karakter romanı, tutku romanı, bilinçaltı romanı ve biyografik roman.

3. Sosyal Romanlar:

• Bir dönemi ya da bir bölgenin geleneklerini ele alır. Alt türleri arasında töre romanı ve tarihi roman yer alır.

4. Düşünce Romanları:

• Genellikle belirli fikirleri savunmak, tartışmak ya da karşıt görüşleri çürütmek amacıyla yazılan romanlardır. Bu tür romanlara tezli roman da denir.

5. Fantezi Romanlar:

• Tamamen hayal gücüne dayalı romanlardır.

6. Egzotik Romanlar:

• Uzak ve yabancı ülkeleri tanıtmayı amaçlayan romanlardır.

7. Gotik Romanlar:

• Korkutucu, karanlık ve doğaüstü olaylarla dolu bir atmosferde geçen romanlardır. Bu türde kanlı, şeytani ve büyülü olaylar işlenir. (Örnek: Mary Shelley’nin Frankenstein‘ı, Bram Stoker’ın Dracula‘sı)

8. Tarihi Romanlar:

• Geçmişte yaşanmış olayları ve tarihi kahramanları konu alan romanlardır.

9. Pikaresk Romanlar:

• Genellikle ahlaki değerlerden yoksun, serbest bir yaşam süren gezgin bir kahramanın başından geçen olayları rahat ve sade bir üslupla anlatan romanlardır.

Romanların Farklı Türlerine Göre Özellikleri:

• Romantik Roman:
  • Duygu ve hayal gücünün öne çıktığı, şiirsel bir anlatıma sahip romanlardır.
• Realist Roman:
  • Gerçekleri, gözlemleri ve incelemeleri konu alan romanlardır. Yazar, eserine kendi duygularını, düşüncelerini ya da hayallerini katmaz.
• Natüralist Roman:
  • Realist romanlardan daha fazla bilimsel metotlara dayanan, toplumu bir laboratuvar olarak görüp eserlerini bu laboratuvar ortamında bilimsel verilere bağlı kalarak kaleme alan roman türüdür.
• Postmodern Roman:
  • 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren mimarlıkla başlayan, kurumsal ve düşünsel alanlarda hızla yayılan postmodernizm akımının edebiyat dünyasındaki yansımalarından biridir.

Bilgi Notları:

• Dünya edebiyatındaki ilk roman: Rabelais’in Gargantua‘sı.
• Türk edebiyatına roman, çeviriler yoluyla girmiştir. Türk edebiyatındaki ilk çeviri roman: Yusuf Kamil Paşa’nın Fenelon’dan çevirdiği Telemak.
• Türk edebiyatındaki ilk yerli roman: Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-u Talat ve Fitnat adlı eseri.
• Dünya edebiyatındaki ilk modern roman: Cervantes’in Don Quijote‘u.
• Türk edebiyatındaki ilk edebi roman: Namık Kemal’in İntibah‘ı.
• Türk edebiyatındaki ilk modern roman: Halit Ziya Uşaklıgil’in Mai ve Siyahı.
• Dünya edebiyatındaki ilk realist roman: Gustave Flaubert’in Madame Bovary adlı eseri.
• Türk edebiyatındaki ilk realist roman: Recaizade Mahmut Ekrem’in Araba Sevdası adlı eseri.
• Dünya edebiyatında bilinen ilk kadın romancı: Aphra Behn.
• Türk edebiyatında ilk kadın romancı: Fatma Aliye.
• Dünya edebiyatındaki ilk psikolojik roman: Madam De La Fayette’in Cleves Prensesi adlı eseri.
• Türk edebiyatındaki ilk psikolojik roman denemesi: Nabizade Nazım’ın Zehra adlı eseri.
• Türk edebiyatındaki ilk psikolojik roman: Mehmet Rauf’un Eylül adlı eseri.
• Dünya edebiyatında tarihi roman yazan ilk yazar: Walter Scott.
• Türk edebiyatındaki ilk tarihi roman denemesi: Ahmet Mithat Efendi’nin Yeniçeriler adlı eseri.
• Türk edebiyatındaki ilk tarihi roman: Namık Kemal’in Cezmi adlı eseri.
• Dünyadaki ilk özgün çizgi roman: New Fund.
• Türkiye’deki ilk yerli çizgi roman: Türk Kahramanı Köroğlu.
• Türkiye’deki ilk çocuk çizgi roman türü: Kara Maske.
• Türk edebiyatında iç monolog tekniğiyle yazılan ilk roman: Adalet Ağaoğlu’nun Bir Düğün Gecesi.
• Türk edebiyatındaki ilk köy romanı: Nabizade Nazım’ın Karabibik adlı eseri.
• Türk edebiyatındaki ikinci köy romanı: Ebubekir Hazım Tepeyran’ın Küçük Paşa adlı eseri.
• Türk edebiyatındaki ilk postmodern roman: Oğuz Atay’ın Tutunamayanlar adlı eseri.
• Türk edebiyatındaki ilk tezli roman: Mizancı Murat’ın Turfanda mı Yoksa Turfa mı? adlı eseri.
• Türk edebiyatındaki ilk natüralist roman: Nabizade Nazım’ın Zehra adlı eseri.
• Türk edebiyatında esaret temasını işleyen ilk roman: Sami Paşazade Sezai’nin Sergüzeşt adlı eseri.
• Türk edebiyatında kadın sorunlarını ele alan ilk roman: Ahmet Mithat’ın Henüz On Yedi Yaşında adlı eseri.