Herhangi bir ülke sınırları içerisinde, şehirden şehire, kasabadan kasabaya hatta köyden köye kadar değişebilen küçük farklılıklara ağız denir. Türkiye Türkçesi bir şive olduğundan, Türkiye sınırları içinde birçok ağız örneği bulunmaktadır. Ağız, sadece telaffuzda farklılık gösterir; yazıya geçildiğinde bu telaffuz farklılıkları tamamen kaybolur. Romanlarda, hikayelerde ve özellikle tiyatrolarda karakterlerin gerçekliğini yansıtmak için ağız kullanılır. Örneğin, Erzurum ağızı, Kastamonu ağızı, Konya ağızı, Tokat ağızı gibi örnekler verilebilir.
Anadolu’da Var Olan Ağızlardan Örnekler
Doğu-Güneydoğu Ağzı
Mişmiş: Kayısı, zerdali
Yanır: Yara
Tağa: Pencere
Pisik: Kedi
Ölülük: Mezarlık
Küncü: Susam
Ariş: Asma
Batı Anadolu Ağzı
Burma: Musluk
Bağa: Guatr
Keşir: Havuç
Göcen: Tavşan yavrusu
Kuzey Anadolu Ağzı
Teğin: Sincap
Yal: Hayvan yiyeceği
Kırtlamak: Isırmak
Eze: Teyze
Orta Anadolu Ağzı
Enek: Meyve çekirdeği
Filke: Musluk
Cilis: İyice
Balak: Tavşan yavrusu
Efenekli: Aşırı titiz
Gaziantep Ağzı
Hanek: Laf söz
Güccüg: Küçük
Gene: Yine
Çabıh: Çabuk
Gette: Git
Böyün: Bugün
Haradan: Nereden
Aksaray Ağzı
Gaşşıh: Kaşık
Kaçıl: Çekil
Kiyat: Kâğıt
Peşgir: Havlu
Kölke: Gölge
Kakışmak: Kavga etmek
Mayış: Maaş
Kerme: Tezek
Firek: Domates
Ebe: Nine
Zerdeli: Kayısı
Erzurum Ağzı
Uşah: Çocuk
Tanko: Sosyetik
Zenne: Kadın
Berf: Kar
Cıstik: Erkek ayakkabısı
Çangıl: Zil
Dıldılık: İnce elbise
Fırfırik: Topaç
Adana Ağzı
Küncü: Susam
Helke: Su kabı
Mintan: Gömlek
Evermek: Evlendirmek
Guzlacı: Hamile
Yel: Rüzgâr
Gallep: Güvercin
Çitil: Yoğurt kabı
ŞİVE
Bilinen bir zaman diliminde ana dilden ayrılmış ve belirgin ses ve biçim farkı göstermeyen kollar şive olarak adlandırılır. Örneğin, Kazakça, Özbekçe, Azerice gibi Türkçenin çeşitli şiveleri vardır. Türkiye sınırları içinde konuşulan Türkçe, Türkiye şivesi olarak kabul edilebilir.
Türkçenin başlıca şivelerini şu şekilde sıralayabiliriz:
Türkiye Türkçesi
Azerice
Türkmence
Özbekçe
Gagavuzca
Uygurca
Kazakça
Tatarca
Kırgızca
Nogayca
Başkurtça
Karakalpakça
Örnekler
Oğuz’un Od Tapması (Azerbaycan Türkçesiyle)
Oğuz nesli Yer Xan Ana Xatun’la çox isti ölkeler gezdi. (Azerice)
Oğuz soyundan Yer Han, Ana Hatun’la çok sıcak ülkeler gezdi. (Türkiye Türkçesi)
Yeni yılınız kutlu olsun: Türkiye Türkçesi Yeni iliniz mübarek olsun: Azerice Yangi yilingiz kutli bo’lsın: Özbekçe Janga jılıngız kuttı bolsın: Kazakça Yengi yılıngızğa mübarek bolsun: Uygurca Yana yılınız men: Nogayca Cangı cılıngız kuttu bolsun: Kırgızca
Azerice Şivesine Örnek
HEYDAR BABA’YA SELAM
Heyder Baba, ıldırımlar şakanda,
Seller, sular şakkıldayıb akanda,
Kızlar ona saf bağlayıb bakanda,
Selâm olsun şevkatize, elize,
Menim de bir adım gelsin dilize.
Kırgız Şivesine Örnek
Ay carkırap baiınan,
Altını arbın, taiıgan,
Toonun görkemi Kırgız’da.
Kayberen çubap kıyadan,
Kıraandar uçup uyadan,
Zoonun görkemi Kırgız’da.
Bulagı tunuk möltüröp,
Özönü tereñ kürküröp,
Suunun görkemi Kırgız’da.
Aralga tolup salkındap,
Agarıp köldö carkıldap,
Aktan Tınıbekov
LEHÇE
Bir dilin bilinmeyen dönemlerinde o dilden ayrılmış ve ses, biçim ve kelime açısından büyük farklılıklar gösteren kollar lehçe olarak adlandırılır. İki farklı lehçe genellikle birbirini anlamayacak kadar farklıdır. Örneğin, Sibirya’da yaşayan Yakut Türklerinin konuştuğu Yakutça ve Orta Volga bölgesinde yaşayan Çuvaş Türklerinin konuştuğu Çuvaşça Türkçenin iki farklı lehçesidir. Türkçenin lehçeleri hakkında ilk bilgiler Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügati’t-Türk” eserinde yer alır.
Türkçenin başlıca lehçeleri:
Çuvaşça: Günümüzde yaklaşık 4 milyon insanın yaşadığı Çuvaş Özerk Cumhuriyeti‘nde konuşulan bu lehçe, Türkiye Türkçesinden en uzak olandır. Anlaşılabilirlik açısından en zor olan lehçedir. Çuvaşça, Kiril alfabesiyle yazılır ve yaklaşık 60,000 kişinin konuştuğu tahmin edilmektedir. Eskiden Bulgarların kullandığı dil de Çuvaşça olarak bilinir.
Yakutça: Günümüzde yaklaşık 350,000 kişinin konuştuğu ve Kiril alfabesiyle yazılan bir dildir. Doğu Sibirya’da, Rusya’ya bağlı Yakut Özerk Cumhuriyeti‘nde konuşulan bu lehçede, Moğolca etkileri önemli bir yer tutar.
Yakutça / Türkiye Türkçesi
Aganı: Ağa
As: Aş
Âs: Aç
Atah: Ayak
Bısah: Bıçak
İkki: İki
Kıs: Kış
Kis: Kız
Ös: Söz
Sıt: Yat
Timir: Demir
Uot: Od
Üören: Öğren
Dıl: Dil
Toyon: Erkek
But: Bacak
Bas: Baş
Kotun: Hatun
Sıl: Yıl
Sambır: Yağmur
Kulgah: Kulak
Uyaz: Dudak
Burun: Burun
Cöge: Dost
Ağız, Şive ve Lehçenin Karşılaştırılması
Ağız; bir ülkenin iç bölgeleriyle, yani şehirlerle ilgilidir. Yani ağız, ülke sınırları içinde farklı şehirler arasında görülen söyleyiş farklılıklarını ifade eder. Erzurum ağızı, Gaziantep ağızı, Aksaray ağızı gibi örnekler verilebilir. Ağızdaki bu farklılıklar sadece telaffuzda görülür ve yazıya geçirildiğinde bu farklılıklar ortadan kalkar.
Şive ise ülke sınırları dışına çıkar ve ülkeler arasındaki farklılıkları ifade eder. Şive, bir dilin bilinen bir zaman diliminde ayrılmış, ancak çok fazla ses ve biçim farkı göstermeyen kollarıdır. Bu nedenle, bir Azeri rahatlıkla Türkiye Türkçesini anlayabilir. Şive, lehçeden daha az belirgin farklılıklar içerir.
Lehçe ise dilden ayrılma sürecinde daha büyük değişiklikler gösterir ve ses, biçim ve kelime açısından önemli farklılıklar içerir. Lehçeler arasındaki farklar genellikle çok belirgindir ve iki farklı lehçe arasında anlaşılma zorluğu yaşanabilir. Türkçenin yalnızca iki lehçesi bulunur.
Kısacası, ağız sadece ülke içindeki şehirlerle ilgilidir ve telaffuzda farklılık gösterir. Şive ülke sınırları dışındaki farklılıkları ifade eder ve lehçe ise dilin büyük ölçüde farklılaşmış kollarını belirtir.
Web sitemizde size en iyi deneyimi sunabilmemiz için çerezleri kullanıyoruz. Bu siteyi kullanmaya devam ederseniz, bunu kabul ettiğinizi varsayarız.TamamHayırGizlilik politikası
