Ad (İsim) Tamlamaları

 

İsim (Ad) Tamlaması

İsim tamlaması, belirli kurallar çerçevesinde en az iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu kelime grubudur. İsim tamlamaları, “tamlayan” ve “tamlanan” olmak üzere iki ana unsurdan meydana gelir. Burada, ilk unsur “tamlayan”, ikinci unsur ise “tamlanan” olarak adlandırılır. Tamlayanın aldığı ek “ilgi eki”, tamlananın aldığı ek ise “iyelik eki” olarak bilinir. Türkçede öne çıkan başlıca isim tamlaması türleri aşağıda sıralanmıştır:

İsim (Ad) Tamlamaları

1. Belirtili İsim (Ad) Tamlaması
2. Belirtisiz İsim (Ad) Tamlaması
3. Zincirleme İsim (Ad) Tamlaması
4. Takısız İsim (Ad) Tamlaması

1. Belirtili İsim (Ad) Tamlaması

Belirtili isim tamlamalarında, tamlayan kelimesi ilgi eki (-ın, -in, -un, -ün) alırken, tamlanan kelimesi iyelik eki (-ı, -i, -u, -ü) alır. Eğer tamlayan sesli harfle biterse, tamlayan eklerinin başına “-n” kaynaştırma ünlüsü gelir; tamlanan sesli harfle biterse, iyelik ekinden önce “s” kaynaştırma ünlüsü eklenir. “Ben” ve “biz” şahıs zamirleri ile oluşturulan tamlamalarda, “-in” ilgi eki genellikle “-im” biçiminde değişir. Tamlanan eklerinde ise “-m, -n, -mız, -nız, -ları” iyelik ekleri bulunur. Tamlayan genellikle “t.y.”; tamlanan ise “t.n.” olarak gösterilir.

Örnekler:

1. Okulun bahçesi

   t.y. t.n.

   “Okulun” kelimesindeki “-un” eki tamlayan yani ilgi ekidir. “Bahçesi” kelimesindeki “-i” sesi ise tamlanan yani iyelik ekidir. Tamlanan sesli harfle bittiği için, ek ile sözcük arasında “s” kaynaştırma ünlüsü kullanılmıştır.

2. Benim annem

   t.y. t.n.

   “Benim” kelimesindeki “-im” eki tamlayan yani ilgi ekidir. Bu durum dilimizde istisnai bir özelliktir. “Annem” kelimesindeki “-m” ise III. tekil iyelik ekidir.

3. Senin kardeşin

   t.y. t.n.

   “Senin” kelimesindeki “-in” eki, tamlayan yani ilgi ekidir. “Kardeşin” kelimesindeki “-n” eki ise iyelik ekidir.

Belirtili Ad Tamlamalarıyla İlgili Uyarılar:

1. Belirtili isim tamlamalarında, tamlayan ile tamlanan arasında başka sözcükler bulunabilir. Genellikle sıfatlar veya miktar zarfları bu boşlukları doldurur.

   Örnek 1:

   Furkan’ın eski kitabı

   tamlayan tamlanan

   Örnek 2:

   Evimizin büyük penceresi

   tamlayan tamlanan

2. “-den” hal eki, ilgi ekinin yerine geçerek belirtili isim tamlaması oluşturabilir.

   Örnek:

   Türkülerden birini lütfen benim için seslendir. (Türkülerin birini)

3. Belirtili isim tamlamalarında, bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabilir veya bir tamlanan birden fazla tamlayana bağlanabilir.

   Örnek 1:

   Okulun öğretmenleri, velileri, öğrencileri çok mutlu oldular.

   Burada “okulun” tamlayanı; “öğretmenleri, velileri, öğrencileri” ise tamlanandır.

   Örnek 2:

   Gariplerin, mazlumların, yetimlerin sesi olmalıyız.

   Burada “gariplerin, mazlumların, yetimlerin” tamlayan; “sesi” ise tamlanan sözcüğüdür.

4. Tamlayanı zamir olan ad tamlamalarında, tamlayan genellikle cümlede doğrudan ifade edilmez. Bu duruma “tamlayanı düşmüş ad tamlaması” denir.

   Örnek:

   Evini dün akşam güzelce gezdim. (onun)

5. Tüm şahıs zamirleriyle isim tamlaması yapılabilir. Genellikle III. tekil şahıslarla yapılan tamlama örnekleri yaygındır, ancak diğer şahıs zamirleriyle de isim tamlamaları oluşturulabilir. Burada önemli olan, ilgi ve iyelik ekleridir.

   Örnekler:

   Benim öğretmenim (belirtili isim tamlaması)

   Senin öğretmenin (belirtili isim tamlaması)

   Onun öğretmeni (belirtili isim tamlaması)

   Bizim öğretmenimiz (belirtili isim tamlaması)

   Sizin öğretmeniniz (belirtili isim tamlaması)

   Onların öğretmenleri (belirtili isim tamlaması)

6. Şiirlerde, bazen tamlayan ile tamlanan unsurları yer değiştirebilir. Bu tür durumlarda “tamlayan” ve “tamlanan” yer değiştirir.

   Örnek 1:

   Akacak mı bir gün suları bahçemizin?

   Burada “suları” tamlanan, “bahçemizin” ise tamlayandır. Türkçede genellikle önce “tamlayan”, sonra “tamlanan” gelir. Doğru tamlama “Bahçemizin suları” şeklindedir.

   Örnek 2:

   Bulunacak mı tabip dermanı dertlerimizin?

   Burada “dermanı” tamlanan, “dertlerimizin” ise tamlayandır. Türkçede “tamlayan” önce gelir, ardından “tamlanan” gelir. Doğru tamlama “Dertlerimizin dermanı” olmalıdır.

7. “Su” ve “ne” kelimelerinde ilgi ve iyelik eklerinden önce gelen kaynaştırma ünlüsü değişebilir.

   Örnekler:

   Su-y-un hasret-i

   Ne-y-in ne-s-i

   Çeşmenin su-y-u

8. Bazı belirtili isim tamlamaları, sıfat tamlamalarında yer alan “tamlayan” ve “tamlanan” unsurlarının yer değiştirmesiyle oluşur. Bu durumda, bu sözcüklere ilgi ve iyelik ekleri getirilir.

   Örnekler:

   Beyaz gömlek (gömleğin beyazı)

   Yaramaz öğrenci (öğrencinin yaramazı)

   Güzel elbise (elbisenin güzeli)

2. Belirtisiz İsim (Ad) Tamlaması

Belirtisiz isim tamlamalarında, tamlayan ek almazken tamlanan iyelik eki alır.

Örnekler:

1. Ders kitabı

   t.y. t.n.

2. Sınıf öğretmeni

   t.y. t.n.

Uyarı: Belirtisiz ad tamlamaları, araya sıfat almazlar. Ancak sıfatlarla nitelendirilebilirler, bu durumda ad tamlaması sıfat tamlamasına dönüşür.

Örnek:

Kırmızı elbise dolabı

Burada “kırmızı” sıfattır ve ad tamlamasını sıfat tamlamasına dönüştürür.

3. Zincirleme İsim (Ad) Tamlaması

Zincirleme isim tamlaması, tamlayanı da ad tamlaması olan tamlamalardır. Zincirleme isim tamlamalarında en az iki ad tamlaması bulunur. Bu nedenle, bir tamlamadan iki isim tamlaması çıkıyorsa, bu tamlama zincirleme isim tamlamasıdır.

Örnekler:

1. Ders öğretmeninin başarısı

   t.y. (belirtisiz ad tam.) t.n.

 

2. Annemin merhametinin sınırı

   t.y. (belirtili isim tam.) t.n.

Uyarı: Araya sıfat giren belirtili isim tamlamalarından iki isim tamlaması çıkarılamaz. Zincirleme isim tamlamasından ise mutlaka iki isim tamlaması elde edilebilir.

Örnekler:

1. Okulun en güzel ve temiz yeri

   Bu tamlama, belirtili isim tamlamasıdır. Buradan sıfat tamlamaları çıkarılsa da, iki isim tamlaması çıkarılamaz.

2. Babasının evinin bahçesi

   Bu zincirleme isim tamlamasıdır. Buradan “Babasının evi” ve “evinin bahçesi” şeklinde iki isim tamlaması elde edilir.

4. Takısız İsim (Ad) Tamlaması

Türkçede teknik olarak takısız ad tamlaması diye bir tür bulunmamaktadır. Takısız ad tamlaması olarak adlandırılan tamlamaların tümü, sıfat tamlaması olarak değerlendirilmektedir.

Örnekler:

a) Gümüş saat, altın yüzük

Burada “gümüş” ve “altın” sıfatları, tamlayanın neden yapıldığını belirtir.

b) İpek saç, şeker yanak

Burada “ipek” ve “şeker” sıfatları, tamlananın neye benzediğini belirtir.

Not: Bazı dil bilimciler bu tür tamlamaları takısız ad tamlaması, bazıları ise sıfat tamlaması olarak sınıflandırmaktadır.

Bu açıklamalar doğrultusunda, isim tamlamalarıyla ilgili genel bilgileri ve türleri detaylı bir şekilde ele almış olduk. Tamlamaların doğru anlaşılması ve kullanılması, dil bilgisi açısından önemlidir ve örnekler, bu tür bilgileri pekiştirmede yardımcı olabilir.