Deneme Nedir? Türk Edebiyatında Deneme Türündeki Eserler ve Yazarları

Deneme

Deneme, yazarın bir konu hakkında kendisiyle samimi bir şekilde konuştuğu ve kesin hükümlere varmadan, içsel düşüncelerini paylaştığı yazı türüdür. Bu tür yazılar, temel olarak insan doğallığına ve içsel hesaplaşmalara dayanmaktadır. Tarihsel olarak, deneme kelimesi “musahabe” olarak adlandırılmıştır.

Denemeler, genellikle toplumsal konulardan ziyade kişisel temalar, soyut dünyalar ve içsel sorgulamalar etrafında şekillenir. Bu yönüyle denemeler, fıkra türünden ayrılır; fıkralar toplumsal meseleleri kişisel bir bakış açısıyla ele alırken, deneme iç dünyayı yansıtan samimi bir itirafta bulunur.

Deneme, her konuda yazılabilir. Aynı zamanda öğretici ve düşünsel bir yönü de vardır. Düşüncelerin ifade edilmesi açısından makaleye benzerler, ancak makalelerden daha kısa ve öz yazılardır. Yazar, bilimsel bir yaklaşım yerine daha çok kişisel görüşlerini öne çıkarır. Denemede okuyucuyu belirli bir düşünceye yönlendirme kaygısı bulunmaz; daha çok yazarın kendi düşünceleri etrafında bir derinlik oluşturması hedeflenir.

Bu yazılar genellikle güncel ve geçici nitelikte olup, en beğenilen deneme bile birkaç gün içinde unutulabilir. Deneme, derin düşüncelerden ziyade, kişinin kendi düşünceleriyle nesneler arasında herhangi bir konuya dair gerçek ya da hayali bir diyalogun ürünüdür.

Dil açısından denemelerde, çeşitli bilim, felsefe ve sanat terimlerine pek yer verilmez; halk dili kullanımı ön plandadır. Denemeler, bilimsel yazılardaki kuruluk ve şematiklikten uzak bir üslup taşır. Düşünceler, şiirsel, akıcı ve samimi bir dille sunulmaktadır.

Avrupa edebiyatında deneme türünün öncüsü olarak Fransız yazar Montaigne kabul edilir. Türk edebiyatında ise deneme, Tanzimat Dönemi sonrasında özellikle Servet-i Fünun Dönemi’nde öne çıkmaya başlamıştır. Asıl gelişimini ise Cumhuriyet Dönemi’nde gerçekleştirmiştir.

Not

Dünya edebiyatında deneme türünün babası olarak kabul edilen Montaigne’in yanı sıra, Türk edebiyatında bu türdeki ilk eserler arasında Ahmet Haşim’in “Gurubahane-i Laklakan” ve “Bize Göre” adlı eserleri yer almaktadır. Türk edebiyatında önemli deneme kitapları şunlardır:

• Ahmet Haşim: “Bize Göre”, “Gurabahane-i Laklakan”
• Refik Halit Karay: “Bir Avuç Saçma”, “Bir İçim Su”, “İlk Adım”, “Üç Nesil Üç Hayat”, “Makyajlı Kadın”, “Tanrıya Şikayet”
• Falih Rıfkı Atay: “Eski Saat”, “Niçin Kurtulmak”, “Çile”, “İnanç”, “Pazar Konuşmaları”, “Kurtuluş”, “Bayrak”
• Mahmut Sadık: “Takvimden Yapraklar”

Deneme türü, yazarların içsel yolculuklarını, düşüncelerini ve duygularını ifade etme biçimi olarak önemli bir yere sahiptir.

 

 

Türk edebiyatında deneme türünde önemli eserler veren yazarlar ve bu eserlerin listesi aşağıda verilmiştir:

1. Ahmet Haşim

• Gurabahane-i Laklakan
• Bize Göre
• Akasya ve Mandolin

2. Refik Halit Karay

• Bir Avuç Saçma
• Bir İçim Su
• Makyajlı Kadın
• İlk Adım
• Beş Şehir
• Yaşadığım Gibi

3. Cahit Zarifoğlu

• Bu Ülke

4. Adalet Ağaoğlu

• Bir Avuç Saçma
• Bir İçim Su
• Makyajlı Kadın
• İlk Adım

5. Nurullah Ataç

• Atatürkçülük Nedir?
• Denemeler

6. Falih Rıfkı Atay

• Etiler Mektupları
• Niçin Aşk
• Pazar Konuşmaları

7. Cemil Meriç

• Edebiyatımızın İçinden
• Nesillerin Ruhu
• Büyük Türkiye Rüyası

8. Salah Birsel

• Bize Göre
• Gurabahâne-i Laklakan

9. Mustafa Kutlu

• Altı Ay Bir Güz
• Narla İncire Gazel
• Ne Kitapsız Ne Kedisiz

10. Bilge Karasu

• Mavi ve Kara
• Anadolu Ormanları
• Anadolu Yolları
• Avrupa Resminde Gerçeklik Duygusu
• Köy Enstitüleri Üzerine
• Pir Sultan Abdal
• Siyah Kalem
• Söz Sanatları
• Surname
• Yunus Emre’ye Selam

11. Sabahattin Eyüboğlu

• Ararken
• Günlerin Getirdiği
• Karalama Defteri
• Dergilerde
• Okuruma Mektuplar
• Sözden Söze

12. Ceyhun Atuf Kansu

• Aziz İstanbul
• Edebiyata Dair
• Eğil Dağlar (deneme, makale, söyleşi)

13. Yahya Kemal Beyatlı

• Bakanlar ve Görenler
• Cuma Mektupları
• Çenebazlık (deneme, söyleşi, mektup)

14. İsmet Özel

• Başka Karşılaşmalar
• Geçerken

15. Yaşar Nabi Nayır

• Balım Kız Dalım Oğul
• Devrimcinin Takvimi
• Cumhuriyet Ağacı / Ya Bağımsızlık Ya Ölüm
• Atatürkçü Olmak

16. Ahmet Hamdi Tanpınar

• Bir Bakıma

17. Cevdet Kudret

• Bir Değirmendir Bu Dünya

18. Mehmet Kaplan

• Denemeler
• Karşı Denemeler
• Yazın Üzerine
• Felsefe Üzerine
• Felsefe ve Ulusal Kültür (deneme, inceleme)

19. Hilmi Yavuz

• Ders Notları
• Binbir Gece

20. Ferit Edgü

• Dile Gelseler
• Denemeler
• Eleştiriler

21. Vedat Günyol

• Doğu-Batı Sentezi
• Mistisizm
• Sanat-Edebiyat-Tenkit (deneme, inceleme)

22. Peyami Safa

• Doğu-Batı
• Sosyalist Bir Dünya
• Konuşarak
• Paris Yazıları

23. Melih Cevdet Anday

• Düşün Payı
• Edebiyat Üzerine
• Günlerin Götürdüğü
• Sanat Meseleleri

24. Suut Kemal Yetkin

• Eski Sanat
• Niçin Kurtulmak
• Pazar Konuşmaları

25. Necati Cumalı

• Geçmişle Gelecek

26. Sabahattin Kudret Aksal

• Batı’nın Deli Gömleği
• Hangi Sol?
• Hangi Atatürk?
• İkinci Yeni Savaşı
• Yanlış Kadınlar Yanlış Erkekler (deneme, eleştiri)

27. Attila İlhan

• İnsan İnsana

28. Doğan Cüceloğlu

• İstanbul Hatıralar Kolonyası
• İstanbul Seni Unutmadım
• İstanbul’un Sandık Odası
• Oburcuğun Edebiyat Kitabı

29. Selim İleri

• Konumuz Edebiyat
• İstinye Suları
• Vatan Mahzun Ben Mahzun
• Önce Şiir Vardı

30. Oktay Akbal

• Noktalar

31. Abbas Sayar

• Roma
• Yazarlık Okulu

32. Samim Kocagöz

• Şapkam Dolu Çiçekle
• Günü Birlik

33. Cemal Süreya

• Şehir Fotoğrafları

34. Beşir Ayvazoğlu

• Yaşadım
• Resme Başlarken

35. Bedri Rahmi Eyüboğlu

• Ölürse Ten Ölür Canlar Ölesi Değil

36. Haldun Taner

• Etiketler

Bu yazarlar ve eserler, Türk edebiyatında deneme türünün gelişimine ve çeşitlenmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Başka bir konuda daha fazla bilgiye ihtiyacınız olursa lütfen belirtin!