Divanü Lügati’t Türk: İlk Türk Sözlüğü

Tarihçesi ve Yazılışı
11. yüzyılda kaleme alınan Divanü Lügati’t Türk, Türk dilinin bilinen ilk sözlüğüdür. Kaşgarlı Mahmut tarafından 1072-1074 yılları arasında Bağdat’ta yazılmış ve Abbâsî halifesine sunulmuştur.

Önemli Bir Eser
Bu eser, bir sözlük olmasının ötesinde, Türk toplumu hakkında sosyolojik, psikolojik, tarihsel ve edebi bilgiler sunan değerli bir kaynaktır. Divanü Lügati’t Türk, Türkçe ile Arapça arasında bir köprü kurarak, Kaşgarlı Mahmut’un Araplara Türkçeyi öğretmeyi ve Türkçenin zenginliğini kanıtlamayı hedeflediği bir çalışmadır.

Giriş Bölümü
İslami Dönem Türk Edebiyatının önemli yapıtlarından biri olan Divan-ı Lügati’t-Türk‘te Kaşgarlı Mahmut şöyle başlar:
“Esirgeyen ve koruyan Allah’ın adıyla, Allah’ın devlet güneşinin Türk burçlarından doğduğunu ve Türklerin ülkesi üzerinde göklerin tüm dairelerini döndürdüğünü gözlemledim. Allah, onlara Türk adını verdi ve yeryüzüne hâkim kıldı. Cihan imparatorları Türk ırkından ortaya çıkmıştır. Dünya milletlerinin idaresi Türklerin eline verilmiştir. Türkler, Allah tarafından diğer kavimlere üstün kılındı…”

Divanü Lügatit Türk’ün Özellikleri

Yazılış Dönemi
11. yüzyılda yazılmış olan bu eser, 7500 Türkçe kelimenin Arapça karşılıklarını içermektedir. Her bir madde sonrasında, bazı Türkçe metin örnekleri de verilmiştir; bu yönüyle eser, ansiklopedik bir nitelik taşımaktadır.

Dil Bilimsel Önem
Türkçenin ilk sözlüğü olması, dil bilimi açısından son derece önemli bir konumda yer almaktadır. Eserde Türkçenin dil bilgisi kuralları ve lehçe özellikleri de detaylandırılmıştır. Aynı zamanda, Türkçenin ilk antolojisi olma özelliğini taşımaktadır.

Araştırmalar ve Derlemeler
Kaşgarlı Mahmut, bu eseri oluştururken pek çok Türk boyunu gezmiş ve derlemeler yapmıştır. Eser, İslamiyet’ten önceki Türk edebiyatının sav, sagu ve koşuk örneklerini de içererek, edebiyatımızın köklerini belirlemede önemli bir rol oynamaktadır.

Ölçü ve Yapı
Eserde hece ölçüsüyle yazılmış birçok dörtlük bulunmaktadır. Ayrıca, Divanü Lügatit Türk, Türk lehçelerinde yer alan harflerin alfabeye göre sıralandığı bir yapı ile örnek cümleler içermektedir.

Eserin Kopyası ve Yayınları
Divanü Lügatit Türk’ün yalnızca bir tek yazma nüshası mevcuttur. Eserin düz yazı ile kaleme alınmış olması, onu diğer eserlerden ayıran bir özelliktir. Eserdeki şiir parçaları, nazım türünün de varlığını göstermektedir. Eserin orijinalinin nerede bulunduğu bilinmemekte olup, mevcut nüsha İstanbul Fatih’teki Millet Kütüphanesi’ndedir. Kitap, Hakaniye lehçesiyle yazılmıştır; açıklamaları ise Arapçadır. Türk Dil Kurumu, eserin basımını 1941 yılında gerçekleştirmiştir. İlk kez, Kilisli Rıfat Bilge gözetiminde 1915-1917 yılları arasında tercüme edilmiştir. Ayrıca, eserde Türklerin yaşadığı coğrafyayı gösteren bir harita da bulunmaktadır.

Divanü Lügati’t Türk’teki Atasözlerinden Seçmeler

• Erdem başı dildir.
• Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.
• Gözden ırak olan gönülden de ırak olur.
• Aç yemeğini bütünüyle yer, tok olan da neler demez.
• Et tırnaktan ayrılmaz.

Kaşgarlı Mahmut Hakkında

Hayatı ve Eğitimi
11. yüzyılda tanınan ilk Türk dil bilgini Kaşgarlı Mahmut, adından da anlaşılacağı üzere Kaşgar’da doğmuştur. Karahanlılar döneminde yetişmiş ve iyi bir eğitim almıştır.

Kültürel Tanıtım
Türk kültürü ve medeniyetinin Araplara tanıtılmasında büyük katkı sağlamıştır. Kaşgarlı Mahmut, bir süre Bağdat’ta kalmış; yaşamının son dönemlerini ise Kaşgar’da geçirerek burada vefat etmiştir.