Destan (Epope)

Destan, Sözlü Edebiyat döneminin en önemli ürünlerinden biridir. Türk edebiyatının ilk örneklerini oluşturan bu tür, milletlerin yaşamlarını etkileyen büyük felaketleri, sosyal olayları, kahramanlıkları, savaşları, göçleri ve doğal afetleri uzun manzum biçimde anlatan eserlerdir.

Destanların Oluşumu

Destanlar, iki ana kategoriye ayrılır: doğal ve yapma. Doğal destanlar, kendiliğinden oluşan ve genellikle anonim olarak halk arasında yayılan eserlerdir. Yapma destanlar ise, belirli bir tarihi olayın daha sonraki yıllarda bir şair tarafından kaleme alınmasıyla oluşur.

Türk destanlarıyla ilgili mevcut bilgiler oldukça kısıtlıdır. Bu destanların önemli bir kısmı yazıya geçmeden önce sözlü gelenekle aktarılmış ve bu süreçte biçimlerini kaybetmiştir. Günümüzdeki Türk destanları, diğer milletlerin kaynaklarından derlenmiştir. Destanlar, bir ulusun kaderini etkileyen konuları ele alarak ortak bir vicdanı yansıtır.

Destan Türünün Özellikleri

• Mitolojik ve Olağanüstü Öğeler: Destanların en belirgin unsurları arasında mitolojik ögeler ve olağanüstülük bulunur.
• Kültürel Yansıma: Türk destanlarındaki mitolojik öğeler arasında ışık, rüya, demir, ağaç, altın, at, yay, kurt, mağara gibi unsurlar yer alır.
• Edebi Metinler: Destanlar, olayların etrafında gelişen edebi eserlerdir ve yazının icat edilmediği dönemde ortaya çıkmıştır.
• Anonimlik: Kim tarafından söylendiği bilinmeyen bu eserler, ağızdan ağıza aktarılmıştır.
• Manzum Eserler: Destanlar, dize biçiminde yazılmış ve genellikle dörtlüklerden oluşur.
• Sade Dil: Kullanılan dil, oldukça sade ve anlaşılırdır.
• Uyak Kullanımı: Destanlarda uyak unsuru mevcuttur.
• Zaman ve Mekân Belirsizliği: Belirli bir zaman veya yer ifadesi bulunmaz.
• Gerçek ve Olağanüstü Olaylar: Hem gerçek hem de olağanüstü olayların bir arada bulunduğu eserlerdir.
• Seçkin Kahramanlar: Destanlarda genellikle han, kral veya toplumun genel kabulünü gören kahramanlar yer alır.
• Milli Değerler: Milli, dini, örfi ve tarihi değerlere destanlarda sıkça rastlanır.

İslamiyet’ten Önceki Türk Destanları

A. Saka Türklerine Ait Destanlar

1. Alp Er Tunga Destanı: Alp Er Tunga’nın İranlılarla yaptığı savaşı ve bu savaşta gösterdiği yiğitliği, bir hile sonucunda öldürülmesini anlatır.
2. Şu Destanı: “Şu” adındaki kahramanın Büyük İskender ile olan mücadelesi ve bu savaş sonrası “Şu” şehrini inşa etmesi ele alınır.

B. Hunlara Ait Destanlar

1. Oğuz Kağan Destanı: Hun hükümdarı Mete’nin yiğitliklerini, ülkesini imar etmesini ve oğulları arasında miras paylaşımını konu alır.
2. Atilla Destanı: Batı Hun Devleti’nin ünlü hükümdarı Atilla’nın hayatı ve fetihlerini anlatan bir eserdir.

C. Göktürk Destanları

1. Bozkurt Destanı: Göktürklerin dişi bir kurttan türeyişini anlatan önemli bir destandır.
2. Ergenekon Destanı: Yenilen Türklerin Ergenekon’da demir dağı eritip özgürlüklerine kavuşmalarını konu alır.

D. Uygur Türklerinin Destanları

1. Türeyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan türeyişini anlatan bir hikayedir.
2. Göç Destanı: Uygur Türklerinin ana vatanlarından ayrılışlarını anlatır.

Oluşumları Bakımından Destanlar

a. Doğal Destanlar

Bu destanlar, halk arasında ortaya çıkan anonim ürünlerdir ve genellikle bir şair tarafından derlenip düzenlenmiştir.

Örnekler:

• Gılgamış: Sümerler
• İliada ve Odysseia: Yunan
• Nibelungen: Alman
• Kalevala: Fin
• Ramayana ve Mahabharata: Hint
• Cid: İspanyol
• Chanson de Roland: Fransız

b. Yapma Destanlar

Bu tür, belirli bir olayın doğal destana benzetilerek bir şair tarafından destanlaştırılmasıyla oluşur.

Örnekler:

• Virgilius: Aeneit
• Dante: İlahi Komedi
• Milton: Kaybolmuş Cennet
• Tasso: Kurtarılmış Kudüs
• Firdevsi: Şehnâme