Dil İçindeki Farklılıklar ve Bazı Kavramlar

Dil İçindeki Farklılıklar

Dil, sürekli bir evrim içindedir. Kimi sözcükler tarih sahnesinden çekilirken, ihtiyaçlar yeni sözcüklerin doğmasına yol açar. Her dil içinde tarihî, toplumsal ve kültürel nedenlerle farklılıklar oluşturur. Bu farklılıklar, dili kimi zaman birbirine yakın (şive), kimi zaman da birbirinden uzak (lehçe) kollarına ayırır.

Lehçe

• Tanım: Bir dilin, yazılı metinlerle takip edilemeyen dönemde ayrılmış kollarıdır.
• Özellikler: Lehçeler ana dilden büyük farklılıklar gösterir.
• Örnekler: Türkçenin lehçeleri arasında Çuvaşça ve Yakutça bulunmaktadır.

Şive

• Tanım: Bir dilin, yazılı metinlerle takip edilebilen dönemde ayrılmış kollarıdır.
• Özellikler: Şiveler, ana dilden ve birbirlerinden çok büyük farklılıklar göstermez. Ortak sözcük sayısı lehçeye oranla fazladır.
• Örnekler: Türkçenin başlıca şiveleri arasında Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmenistan Türkçesi, Özbekistan Türkçesi, Kırgızistan Türkçesi, Kazakistan Türkçesi ve Uygur Türkçesi bulunmaktadır.

Ağız

• Tanım: Belli bir coğrafyada konuşulan şivenin sınırları içindeki yöresel söyleyiş farklılıklarıdır.
• Özellikler: Türkiye Türkçesi bünyesinde pek çok ağız konuşulmaktadır. Örneğin; İstanbul ağzı, Adana ağzı, Erzurum ağzı, Aydın ağzı, Trabzon ağzı, Rumeli ağzı.

Yazı Dili

• Tanım: Belli sınırlar içinde konuşulan ağızlardan birinin ortak yazı dili olarak kullanılmasıdır.
• Özellikler: Yazı dili, çerçevesi kurallarla belirlenmiş bir dildir ve kolay kolay değişime uğramaz. Türkiye Türkçesinin yazı dili İstanbul ağzına dayanır.

Konuşma Dili

• Tanım: Günlük hayatta, diğer insanlarla iletişim kurmak için konuşurken kullandığımız dildir.
• Özellikler: Doğal ve akıcıdır; yüz ifadeleri, el-kol hareketleri ve tonlamalarla desteklenebildiğinden etkilidir. Yazı dilinde uygulanmak zorunda olan kurallar, konuşma dilinde çoğu zaman uygulanmaz.

Yazıda Konuşmada

• Ağaç – aaç (ilk “a” uzun söylenir)
• İyilik – ilik (ilk “i” uzun söylenir)
• İğne – ine (i uzun söylenip “ğ” yutulur)
• Gelmeyen – gelmiyen

Değerlendirme Sorusu

Numaralanmış cümlelerden hangisinde bir bilgi yanlışı yapılmıştır? I. Yazı dili konuşma diline göre daha kurallıdır.
II. Yazı dili konuşma diline göre daha kalıcıdır.
III. Yazı dili; şive, ağız ayrımlarına uğrarken konuşma dili daha toparlayıcıdır.
IV. Konuşma dili yazı diline göre daha eskidir.
V. Konuşma dili hazırlıklı olmadığından yazı diline göre daha özensizdir.

Cevap: C) III
Açıklama: I, II, IV ve V numaralı cümlelerde dile getirilen yargılar doğrudur. III numaralı cümlede yazı dilinin şive ve ağız ayrımlarına uğramasıyla ilgili bir yanlışlık bulunmaktadır; ağızlar, yalnızca konuşmada görülen söyleyiş farklılıklarıdır. Bu nedenle konuşma dili daha toparlayıcı değildir. Farklı ağızlarla konuşanlar, tek bir yazı dilinde birleşir.

Argo ve Jargon

• Argo: Toplumun belirli bir kesiminin kendi aralarında anlaşmak için oluşturduğu bir tür dildir. Eski kelimelerden yararlanarak, dildeki kelimelere yeni anlamlar vererek ya da kimi kelimeleri değiştirerek oluşturulur. Örneğin:
  • “Keriz, aynasızı iplemiyor.” (Aptal, polisi önemsemiyor.)
  • “Bizim ordinaryüs yine nalları dikmiş.” (Bizim yıllanmış öğrenci arkadaş yine sınıfta kalmış.)
  • “Zaten kaç gündür yolsuzuz, bir de akbaba önümüze peçeteleri uzattı.” (Zaten kaç gündür, işimiz iyi gitmiyor, bir de trafik polisi ceza makbuzlarını uzattı.)
• Jargon: Aynı meslek veya topluluktaki insanların ortak dilden ayrı olarak kullandıkları özel dil veya söz dağarcığıdır. Örnekler arasında tıp jargonu, askerlik jargonu bulunmaktadır.

Bu bilgiler, dilin yapısı, çeşitlilikleri ve kültür üzerindeki etkilerini anlamak için önemlidir.