Dilin İşlevleri Örnek Sorularla Açıklama

Dilin İşlevleri

1. Göndergesel İşlev

• Tanım: İletinin, söylendiği gibi anlaşılmasını sağlayan işlevde düzenlenmesidir.
• Özellikler: Sözcükler genellikle gerçek anlamıyla kullanılır ve öğretici metinlerde yaygın olarak görülür.
• Örnekler:
  • Şiddetli yağmurlar seracılık sektörünü olumsuz etkiledi.
  • Bozulan bilgisayarımı tamire gönderdim.
  • Türk mühendisleri yerli otomotiv üretmek için hazırlıklara başladı.
  • Dostoyevski’nin romanlarındaki karakterler, çok canlıdır.
• Soru: Aşağıdakilerin hangisinde dil göndergesel işleviyle kullanılmamıştır?
  • A) Gittikçe yemek pişirmekte ustalaştığını görüyorum.
  • B) Apartmanın giderleri için para topluyorum.
  • C) Çocukların yaramazlıklarına tahammül edemiyordu.
  • D) Bu küslüğü daha fazla uzatman doğru değil.
  • E) Kurt gibi acıktım, sofradaki her şeyi silip süpüreceğim.
  • Cevap: E seçeneğinde açlık ve sofradakileri yemeyle ilgili aşırı istek, sıra dışı ifadelerle dile getirilmiş. Bu cümlede mecaz anlam yüklüdür; bu yönüyle göndergesel işlevde kullanılmış olamaz.

2. Heyecana Bağlı İşlev

• Tanım: İletinin, göndericinin duygu ve heyecanlarını dile getirecek işlevde düzenlenmesidir.
• Örnekler:
  • Tüh, bu durum hiç iyi olmadı!
  • Eyvah, cüzdanımı evde unutmuşum!
  • Yaşasın, sonunda şampiyon olduk!
  • Olamaz, ben şimdi ne yapacağım?
• Soru: Aşağıdaki cümlelerden hangilerinde dil “heyecana bağlı işleviyle” kullanılmıştır?
  • I. Bunlar ne kadar güzel çiçekler böyle.
  • II. Ellerin çok kirli, sakın bir şeye dokunma.
  • III. Lütfen, şu müziği ön yargısız dinle.
  • IV. Durumun bu kadar vahim olması çok üzücü.
  • V. Zamanımız az, karar vermek için acele edin.
  • Cevap: I. ve IV. cümlelerin heyecana bağlı işlevle kullanıldığı görülecektir. II., III. ve V. cümleler de duygu içeriyor, ama bununla birlikte alıcı bir şey yapmaya zorlanıyor. Bu cümlelerde dil “alıcıyı harekete geçirme işleviyle” kullanılmış.

3. Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi

• Tanım: İletinin, alıcının bir eylemde bulunmasını amaçlayan işlevle kullanılmasıdır. Genellikle emir cümleleri ile ifade edilir.
• Örnekler:
  • Ellerini başının üstüne koy ve yere yat!
  • Herkes kitap ve defterlerini sıranın altına koysun.
  • Ben benzin parasını ödeyene kadar siz de arabanın camlarını silin.
  • Bana sıcak simit ve bir bardak çay getirin.
• Soru: Aşağıdaki cümlelerden hangisinde dil, alıcıyı harekete geçirme işleviyle kullanılmıştır?
  • I. Senin ne kadar zorluğa katlandığını benden iyi kim bilir?
  • II. Çekmecedeki mavi saplı bıçağı bana verebilir misin?
  • III. Sen davet edersin de biz senin düğününe gelmez miyiz?
  • IV. İnsanları kendine küstürmekten bıkıp usanmadın mı?
  • V. Bu el kadar çocuğa böylesine ağır işler yaptırılır mı?
  • Cevap: B seçeneğinde, sözü söyleyen kişi, karşısındakinden “mavi saplı bıçağı” istemekte; dolayısıyla alıcıda tepki ve davranış değişikliği oluşturmayı amaçlamaktadır.

4. Kanalı Kontrol İşlevi

• Tanım: İletinin, alıcının bir eylemde bulunmasını amaçlayan işlevle kullanılmasıdır. Genellikle sözde soru cümleleriyle ifade edilir.
• Örnekler:
  • Söylediklerim anlaşıldı mı?
  • Telefonda hışırtı var, beni duyabiliyor musun?
  • Arka sıradakiler, tahtada ne yazdığını görebiliyor mu?
  • Dilimizi biliyor musunuz?
• Soru: Aşağıdaki cümlelerden hangisinde dil, kanalı kontrol işleviyle kullanılmıştır?
  • I. Elimdekinin ne olduğunu kim söyleyecek?
  • II. Daha sonra nereye gidecekler?
  • III. Yarın kimi göreceksiniz?
  • IV. Ankara’ya ne zaman yerleştiniz?
  • V. İçinizde söylediklerimi anlamayan var mı?
  • Cevap: E seçeneğinde kişi, söylediklerinin anlaşılıp anlaşılmadığını yani iletişimin gerçekleşip gerçekleşmediğini anlamaya çalışmaktadır. Bu durumda dil kanalı kontrol işleviyle kullanılmış olmaktadır.

5. Dil Ötesi İşlev

• Tanım: İletinin, dil ile ilgili konularda bilgi vermek işleviyle düzenlenmesidir.
• Örnekler:
  • İsim soylu sözcükler, ek-eylem alarak yüklem olur.
  • Fiil kök ya da gövdelerinden belirli yapım ekleriyle türetilerek isim, sıfat ve zarf olarak kullanılan kelimelere fiilimsi denir.
  • İçinde fiilimsi bulunan cümleler, “birleşik cümle” kabul edilir.
  • Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.
• Soru: Aşağıdakilerden hangisi ders kitaplarında sıklıkla görülen dil işlevidir?
  • A) Sanatsal işlev
  • B) Göndergesel işlev
  • C) Heyecana bağlı işlev
  • D) Dil ötesi işlev
  • E) Kanalı kontrol işlevi
  • Cevap: B seçeneği, ders kitaplarının nesnel olması gerektiğini belirtir.

6. Şiirsel (Poetik – Sanatsal) İşlev

• Tanım: İletinin, alıcıda çağrışım uyandıracak şekilde düzenlenmesidir. Sözcükler genellikle mecaz ve yan anlamlarıyla kullanılır.
• Örnek:
  • Adım Sonbahar
    • Nasıl iş bu
    • Her yanına çiçek yağmış
    • Erik ağacının
    • Işık içinde yüzüyor
    • Neresinden baksan
    • Gözlerin kamaşır
    • Oysa ben akşam olmuşum
    • Yapraklarım dökülüyor
    • Usul usul
    • Adım sonbahar
    • Attila İlhan
• Soru: Toros Dağları parçasında dil hangi işlevle kullanılmıştır?
  • A) Dil ötesi işlev
  • B) Göndergesel işlev
  • C) Heyecana bağlı işlev
  • D) Kanalı kontrol işlevi
  • E) Sanatsal işlev
  • Cevap: B seçeneği, parçada sözcüklerin gerçek anlamıyla kullanıldığını gösterir.

Bu düzenlemede dilin işlevleri detaylandırılmış ve ek sorularla zenginleştirilmiştir.