Parantez İşareti ve Kullanım Alanları

Parantez işareti, yazılı dilde çeşitli anlamlar katmak ve açıklamalar yapmak için önemli bir araçtır. Bu işaret, ifadeleri zenginleştirir ve yazının akışına derinlik katar. İşte parantez işaretinin kullanım alanları ve örnekleri:

1. Eşanlamlı Sözcükler

Eş anlamlı kelimeler, cümlede parantez içerisinde belirtilerek açıklığa kavuşturulur.

Örnek:
Cümlede en çok anlamını anlamadığım kavram nesnel (objektif) terimiydi.
Yazın (edebiyat), güzel sanatların en kıymetli dallarından biridir.

Kasabaya ulaşmak için daha 5 km (5000 metre) yürümeleri gerekiyordu.

2. Tiyatro Eserlerinde Anlatım

Tiyatro metinlerinde karakterlerin hareketleri ve durumları parantezle belirtilir.

Örnek 1:
Dekor: (Geniş bir köy evinin içi. İki yanda divan, ortada bir kilim var.)
Erkek Sesi — (Dışarıdan) Ayşe kadın!.. Çabuk hazırlan! Düşman kapımıza dayanmış.
Ayşe Kadın — (Cephane sandıklarından birini evin bodrumuna indirirken) Biraz daha işim var. İşimi bitirince hemen geleceğim. Siz yola devam edin.

Örnek 2:
Sarı Naciye — (Hızla): Sen kimsin be ırgat?

3. Yabancı Sözcüklerin Telaffuzu

Yabancı kelimelerin nasıl telaffuz edildiği parantez içinde gösterilir.

Örnek:
Voltaire (Volter), ünlü eserleriyle edebiyat dünyasında iz bırakmıştır.
Shakespeare (Şekspir), İngiliz edebiyatının en büyük şairi olarak kabul edilir.
Balzac (Balzak), köy kökenli bir ailenin evladıdır.
Guy de Maupassant (Güy dö Mopasan), 1850’de Fransa’da doğmuş bir romancı ve kısa öykü yazarıdır.
Bacon (Beykın), İngiliz edebiyatında deneme türüyle tanınmaktadır.

4. Kişilerin Doğum ve Ölüm Tarihleri

Bir kişinin doğum ve ölüm tarihleri parantez içinde gösterilir.

Örnek:
Edebiyat tarihimize damga vuran Fazıl Hüsnü Dağlarca (1914-2008) yılları arasında yaşamıştır.

5. Alay ve Kinaye Anlamı

Bir söze alay, kinaye ya da küçümseme anlamı katmak için kullanılan ünlem işareti parantez içine alınır.

Örnek:
Yeni başkan, çok akıllı (!) olduğunu her seferinde dile getiriyor.
Mustafa kadar zeki (!) birisi, ancak bu sorunu çözebilir.
Siyasetçilerimizin adaletli (!) olduğuna dair inancımız tamdır.
O, aldığı isabetli (!) kararlar sayesinde buraya geldik.

6. Şüpheli Bilgiler

Bir bilginin kesin olmadığını belirtmek için soru işareti parantez içine alınır.

Örnek:
Köroğlu’nun Bolu’da (?) yaşadığı iddia ediliyor.
Karacaoğlan’ın Güneydoğu Anadolu’da (?) yaşadığı bilinmektedir.
Fatih Anadolu Lisesi’nden 1997 (?) yılında mezun oldu.
Dede Korkut’un (570?-632) yılları arasında, Hz. Muhammed (S.A.V) zamanında yaşadığı rivayet edilmektedir.
Fuzuli’nin 1483 (?) yılında Kerbela’da doğduğu tahmin edilmektedir.

7. Cümle Maddeleri

Bir yazının maddelerini belirten sayılar veya harflerden sonra kapama ayraçları konur.

Örnek:
Sıfatlar iki gruba ayrılır:
I) Belirtme Sıfatları
II) Niteleme Sıfatları

İstiare sanatı ise ikiye ayrılır:

Açık İstiare
Kapalı İstiare

Tamlamalarda iki unsur vardır:
A) Tamlayan
B) Tamlanan

Sözcükler iki ana grupta incelenir:
a) Fiiller
b) İsimler

8. Alıntıların Bilgileri

Alıntı yapılan eser, yazar veya künye bilgileri parantez içinde gösterilir.

Örnek 1:
Ne acayip değil mi? Bize benzer gayeler taşıyanlar en tehlikeli düşmanlarımız olabiliyor. Mimarın hasmı mimar, hekimin hasmı hekim… Bir adam ne kadar yakınsa, senden nefret etme ihtimali o kadar fazla. (Elif Şafak)

Örnek 2:
Ağlamak için gözden yaş mı akmalı?
Dudaklar gülerken, insan ağlayamaz mı?
Sevmek için güzele mi bakmalı?
Çirkin bir tende güzel bir ruh, kalbi bağlayamaz mı?
Hasret; özlenenden uzak mı kalmaktır?
Özlenen yakındayken hicran duyulamaz mı?
Hırsızlık; para, mal mı çalmaktır?
Saadet çalmak, hırsızlık olamaz mı?
Solması için gülü dalından mı koparmalı?
Pembe bir gonca iken gül dalında solmaz mı?
Öldürmek için silah, hançer mi olmalı?
Saçlar bağ, gözler silah, gülüş kurşun olamaz mı? (Victor Hugo)

Örnek 3:
Eşin var, aşiyan var, baharın var ki beklerdin.
Kıyametler koparmak neydi ey bülbül, nedir derdin? (Mehmet Akif Ersoy)

9. Matematiksel İşlemler

Matematikte çeşitli işlem sırasını veya büyüklükleri belirtmek için kullanılır.

Örnek:
(5×5) + 8 = 33 işleminin sonucu budur.

10. Cümle Yapısı ile İlgisiz Açıklamalar

Cümle ile doğrudan ilgili olmayan açıklamalar parantez içine alınır.

Örnek:
Mustafa’nın o davranışları (İstemeden bu davranışlardan bahsedeceğim.) herkesin dikkatini çekiyordu.
Bu okulun öğrencileri (Öğrenci demek, öğrenciliği inkâr demektir.) asla aklımdan çıkmayacak.

11. Cümle İçindeki Açıklamalar

Cümle içindeki açıklamalar parantez içinde gösterilebilir.

Örnek:
O kutsal diyar (Mekke) asla unutulmayacak.
Adana ve çevresi (Çukurova), ülkemizin can damarıdır.
Yazıyı o bölgenin şivesiyle (Erzurum şivesi) kaleme almış.

Parantez İşareti Kullanımında Önemli Uyarılar

Parantez işaretinden önce gelen özel veya cins isimlere ek, parantezden sonra değil, önce eklenir.

Örnek 1:
Ahmet (doktor)’un hastaya acil müdahale etmesi gerekiyordu. (yanlış)
Ahmet’in (doktor) hastaya acil müdahale etmesi gerekiyordu. (doğru)

Örnek 2:
Yahya Kemal Beyatlı (1884-1958)’nın hayatı İstanbul ile özdeştir, diyebiliriz. (yanlış)
Yahya Kemal Beyatlı’nın (1884-1958) hayatı İstanbul ile özdeştir, diyebiliriz. (doğru)

Bu yazı, parantez işaretinin etkili ve doğru kullanımını pekiştirmek için hazırlanmıştır. Parantezler, yazılı iletişimde zenginlik ve derinlik sağlayarak okuyucuya daha fazla bilgi sunar.