Ek Fiil ve Görevleri

Ek fiil, isim soylu sözcükleri yüklem yapma görevini üstlenen ve basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı hale getiren bir dilbilgisi yapısıdır. Bu işlevleri yerine getirirken ek fiil, çeşitli kip ekleri ile cümlede zaman, kişi ve kip gibi anlamları sağlar.

Ek Fiilin Görevleri

1. İsim Soylu Sözcükleri Yüklem Yapma Görevi:

İsim soylu sözcükler, ek fiil yardımıyla yüklem haline getirilebilir. Bu süreçte ek fiil dört farklı kip ekini kullanarak isim soylu sözcükleri cümlede yüklem yapar:

• Görülen (Bilinen) Geçmiş Zaman: Bu kipte isimlere -idi eki eklenerek, isimlerin cümlede yüklem görevi üstlenmesi sağlanır. Ek fiil, isim soylu sözcüklere birleşik yazıldığında başındaki ünlü düşebilir. Örnek cümlede bu durumu görebiliriz:

  Alperen çalışkan idi. → Alperen çalışkandı.

  Bu örnekte, “çalışkan” sözcüğüne -idi eki eklenerek yüklem oluşturulmuştur. Ayrıca, ek fiil “çalışkan” sözcüğüyle birleşik yazıldığında başındaki ünlü düşmüş ve çalışkandı şekline dönüşmüştür.

• Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman: İsimlere -imiş eki eklenerek, cümlede yüklem görevi üstlenmesi sağlanır. Öğrenilen geçmiş zaman kipinde, cümlede duyulan bir olayın aktarımı yapılır.

  Alperen çalışkan imiş. → Alperen çalışkanmış.

  Bu cümlede -imiş eki kullanılarak öğrenilen geçmiş zaman vurgulanmıştır ve “çalışkan” sözcüğü cümlede yüklem olarak işlev kazanmıştır.

• Şart Kipi: İsim soylu sözcüklere -ise eki eklenerek, cümleye koşul anlamı katılır. Ancak bu kip, cümlede yüklem oluşturmaz; yalnızca koşul belirten bir anlam taşır.

  Hastaysa biraz dinlensin. (hasta ise)

  Burada -ise eki “hasta” sözcüğüne eklenmiş ve cümleye koşul anlamı katılmıştır. Yani “hastaysa” ifadesi, yüklem değil, bir koşulu belirtmektedir.

• Geniş Zaman: Ek fiilin geniş zaman kipinde kullanımı, diğer kiplerden daha az belirgindir. Ek fiil, geniş zaman kipinde kişi ekleri ile birlikte kullanılır. Üçüncü tekil ve çoğul kişilerde geniş zaman kip ekinin varlığı daha belirgin bir hal alır.
  • 1. tekil kişi: Çalışkanım → burada -ım kişi eki kullanılarak yüklem oluşturulmuştur.
  • 2. tekil kişi: Çalışkansın → -sın kişi eki ile yüklem yapılmıştır.
  • 3. tekil kişi: Çalışkandır → burada ek fiilin geniş zaman kullanımı daha belirgindir.
  • 1. çoğul kişi: Çalışkanız → -ız kişi eki ile yüklem yapılmıştır.
  • 2. çoğul kişi: Çalışkansınız → -sınız kişi eki ile yüklem yapılmıştır.
  • 3. çoğul kişi: Çalışkanlardır → bu cümlede -lar çoğul eki kullanılmış ve ardından ek fiilin geniş zaman kipi eklenmiştir.

2. Basit Zamanlı Fiilleri Birleşik Zamanlı Yapma Görevi:

Ek fiilin bir diğer görevi, basit zamanlı fiilleri birleşik zamanlı hale getirmektir. Bu konuyu daha iyi anlamak için önce basit zamanlı fiil kavramını açıklayalım. Basit zamanlı fiil, yalnızca tek bir zaman veya kip eki alarak çekimlenen fiillere denir. Örneğin:

Bu örneklerde görüldüğü gibi fiil, tek bir zaman veya kip eki alarak çekimlenmiştir. Birleşik zamanlı fiil ise, fiile birden fazla kip veya zaman eki eklenerek oluşturulur. Basit zamanlı fiiller, ek fiil yardımıyla birleşik zamanlı fiile dönüştürülür. Örneğin:

Birleşik Zaman Kipleri

Ek fiilin birleşik zaman kipi üç ana başlık altında toplanabilir:

• Hikaye Birleşik Zaman: Basit zamanlı fiillere ek fiilin -idi hali eklenerek oluşturulur.

  Gel-miş-idi-m → gelmiştim

  Burada gelmiş duyulan geçmiş zaman ekiyle çekimlenmiş ve ardından ek fiilin -idi hali eklenerek birleşik zamanlı hale gelmiştir.

  • Fiil kökü: gel
  • Duyulan geçmiş zaman eki: -miş
  • Ek fiil: -idi
  • Kişi eki: -m
• Rivayet Birleşik Zaman: Basit zamanlı fiillere ek fiilin -imiş hali eklenerek oluşturulur. Rivayet birleşik zaman kipi, başkasından duyulan bir olayın aktarıldığı durumlarda kullanılır.

  Gel-ecek-imiş-im → gelecekmişim

  Burada gelecek zaman eki almış bir fiile ek fiilin -imiş hali eklenmiş ve ardından kişi eki getirilerek cümle oluşturulmuştur.

  • Fiil kökü: gel
  • Gelecek zaman eki: -ecek
  • Ek fiil: -imiş
  • Kişi eki: -im
• Koşul (Şart) Birleşik Zaman: Basit zamanlı fiillere ek fiilin -ise hali eklenerek oluşturulur. Bu kip, bir koşul belirten cümlelerde kullanılır.

  Bil-ecek-ise → bilecekse

  Burada gelecek zaman eki almış bir fiile ek fiilin -ise hali eklenmiş ve birleşik zaman kipi oluşturulmuştur.

  Al-malı-ise-n → almalıysan

  • Fiil kökü: al
  • Gereklilik kipi: -malı
  • Ek fiil: -ise
  • Kişi eki: -n

Bu şekilde ek fiil, cümlede hem zaman, hem kip hem de kişi anlamlarını taşıyan bir yapı kazanır ve yüklem oluşturma görevini yerine getirir.