Çatı Uyuşmazlığından Kaynaklanan (Etken ve Edilgen Uyumsuzluğu) Anlatım Bozuklukları
Bu tür anlatım bozuklukları, etken ve edilgen fiillerin aynı özneye bağlandığı cümlelerde ortaya çıkar. Özellikle birleşik ya da sıralı cümlelerde, yüklemler aynı özneye hizmet ediyorsa, her iki fiilin de etken ya da edilgen olması gerekir. Bu uyumsuzluklar, dil bilgisi sorularında sıkça karşımıza çıkar.
Örnekler
Sorular okuyarak çözülsün.
Cümlenin öğelerine baktığımızda, “çözülsün” yüklem, “okuyarak” zarf tümleci, “sorular” ise sözde öznedir. Bu cümlede edilgen bir yapı vardır çünkü yüklemdeki “-l” eki edilgenlik belirtir. Ancak “okuyarak” fiili etken bir yapıya sahip olduğundan bu cümlede bir uyumsuzluk görülür. Bu hatayı gidermek için edilgen bir yapıya geçmek gerekir. Doğru hali şöyledir:
Sorular okunarak çözülsün.
Pencereler açılıp oda güzelce havalandırmalıdır.
Birleşik cümlelerdeki çatısal uyumsuzlukların en sık görüldüğü alanlardan biri de burasıdır. “Açılıp” fiili edilgen bir yapıya sahipken, “havalandırmalıdır” ifadesi etken bir yapıdır. Bu cümledeki anlatım bozukluğu şu şekilde düzeltilebilir:
Pencereler açılıp oda güzelce havalandırılmalıdır.
Çay içildikten sonra konuyu görüştüler.
Burada “içildikten” sözcüğü edilgen bir yapıya sahipken, “görüştüler” etken bir yapıdadır. Aynı özneye bağlı olan bu fiillerde çatılar uyumsuz olduğu için anlatım bozukluğu oluşur. Bu uyumsuzluk şöyle düzeltilir:
Çay içtikten sonra konuyu görüştüler.
Her ne kadar yeni bir eve taşınmışsa da beklenen rahatlığa kavuşulamamıştır.
“Taşınmışsa” ve “beklenen” ifadeleri etken çatıda, “kavuşulamamıştır” ise edilgen bir yapıya sahiptir. Bu uyumsuzluk, fiilleri aynı çatıya getirilerek düzeltilmelidir. Cümlenin doğru hali şu şekildedir:
Her ne kadar yeni bir eve taşınılmışsa da beklenilen rahatlığa kavuşulamamıştır.
Devamlı ve düzenli çalışarak bu sınav kazanıldı.
“Kazanıldı” edilgen bir yapıdayken, “çalışarak” etken bir yapıdadır. Bu durumda, her iki fiilin de edilgen çatılı olması gereklidir. Anlatım bozukluğunu gidermek için cümle şöyle düzenlenir:
Devamlı ve düzenli çalışılarak bu sınav kazanıldı.
