Kurallı Birleşik Fiiller Nedir? Örneklerle Açıklamalı

Kurallı birleşik fiiller, belirli kurallar çerçevesinde oluşturulan fiillerdir. Bu fiiller, iki ayrı fiilin belirli bir yapıya göre birleşmesiyle meydana gelir ve genellikle “fiil+fiil” şeklinde ifade edilir. Kurallı birleşik fiiller, dört ana kategoriye ayrılmaktadır.

1. Yeterlilik Fiili

Bu fiiller, eylem kök ve gövdelerine “a+bil-” veya “e+bil-” eklerinin eklenmesiyle oluşur. Bu yapı, birinci fiilin anlamına “gücü yetme” veya “başarma” gibi anlamlar katar.

Yarın arkadaşlar gelebilir.
(İhtimal ifadesi)
Mustafa bu çantayı taşıyabilir.
(Gücü yetmek anlamında)
Fiilde yapı testini verebilir misiniz?
(İstek ya da rica ifadesi)
Ödevlerinizi bitirebildiniz mi?
(Yetiştirme anlamında)
Böyle çalışırsa yüksek puan alabilir.
(Başarabilir anlamında)

Not: Yeterlilik fiilinin olumsuz hali “bil-” kısmının düşmesiyle oluşur ve bu durum yapıca birleşik fiil özelliği taşır.

Yazamamak (olumlu hali: yazabilmek): “a” sesi, “bil-” fiilinin yerini almıştır. Olumsuz biçim kural gereği “yazabilemez” olmalıydı; ancak Türkçede bu kullanım yoktur, dolayısıyla “bil-” düşer.
Yazamaz (olumlu hali: yazabilir)
Bakamam (olumlu hali: bakabilmek)

2. Tezlik Fiili

Eylem kök ya da gövdelerine “ı+ver-” eylemi eklenerek oluşturulur. “Ver” fiili, birinci fiilin anlamına “tezlik” anlamı katar.

Mustafa bu yazıları yazıver.
(Hemen yazma anlamında)
Ali okuldan sonra evine geliverdi.
(Zaman kaybetmeden ifadesi)
Hasan şu yazıya bir bakıver.
(Acele ile bakma anlamında)
Bakkaldan onları alıver, hesaplaşırız.
(Hızlıca alma ifadesi)

Olumsuz şekilleri:

Yazıverdi: Yazıvermedi, yazmayıverdi.
Geliverdi: Gelivermedi, gelmeyiverdi.

3. Süreklilik Fiili

Bu fiiller, eylem kök veya gövdelerine “a+kal-“, “e+dur-” veya “e+gel-” eklenerek oluşturulur. Bu yapı, fiile “devamlılık” anlamı katar.

Annesinin arkasından bakakaldı.
(Sürekli bakma anlamında)
Öğretmen ders işlerken Ali uyuyakalmış.
(Uzun süre uyuma ifadesi)
Bunlar atalarımızdan süregelmiş.
(Devamlılık anlamında)
Siz çocuklara bakadurun, onları göndereceğiz.
(Bakmaya devam edin ifadesi)
Oradakileri görünce hepimiz donakaldık.
(Süreklilik ifadesi)

4. Yaklaşma Eylemi

Eylem kök veya gövdelerine “a+yaz-” veya “e+yaz-” ekleri eklenerek oluşturulur. Bu yapı, birinci fiilin anlamına “az kalsın” ifadesi katar. Yaklaşma fiilinin olumsuz bir şekli yoktur ve olumlu hali de pek yaygın kullanılmaz.

O büyük kazada o da öleyazdı.
(Az kalsın ölüyordu.)
Buzlu yolda dengesiz yürüyünce düşeyazdı.
(Az kalsın düşüyordu.)