Yüklemi haber veya tasarlama kipleriyle ve şahıs ekleriyle çekimlenmiş cümlelerdir.
Nasıl Bulunur? Yüklem tespit edilip köküne “-mek, -mak” mastar eklerinden uygun olanı getirilir. Eğer yüklem bir fiil ise bu ekleri alabilir. Ayrıca, cümlede kip ve şahıs eki olup olmadığı kontrol edilerek fiil cümlesi olup olmadığı anlaşılır.
Örnekler:
Tezgahtaki çatlak kavunları daha ucuza almak istedik.
Kendine harika bir yol arkadaşı bulmuşsun!
Yarını düşlerken bugünden olabileceğimi tahmin etmemiştim.
Yolun karşısındaki kaldırıma uzanıverdim.
Kimse burada olan biteni açıklayamamıştı.
Spor yaparak belinizi bir beden inceltebilirsiniz.
Hayalini gerçekleştirmek için gecesini gündüzüne katıyor.
Uyarı: Fiilimsilerin yüklem olduğu cümleler isim cümlesi olarak kabul edilir. Çünkü eylemsiler, fiile benzeyen ama isim yapma ekleri alarak isim soylu olan sözcüklerdir ve ek fiil (idi, imiş, ise, dir) alarak yüklem olabilirler.
Örnekler:
En büyük hayali biriktirdiği para ile dünyayı dolaşmaktı. (İsim fiil)
En çok yanılan, az kitap okuyup çok söz söyleyendir. (Sıfat fiil)
Bana olan sevgisi ölürcesineymiş. (Zarf fiil)
B-Anlamına Göre Cümleler
Olumlu Cümle
Olumlu cümleler, yüklemde belirtilen yargının gerçekleştiğini, olumlu sonuçlandığını veya gerçekleşeceğini ifade eder. Yüklemde olumsuzluk eki veya “yok, değil” gibi olumsuzluk belirten sözcükler genellikle bulunmaz.
Örnekler:
Bankadaki birikimi ile babasına son model bir araba aldı.
Herkesin yüzünde bayram neşesi vardı.
Takip edildiğini anlayınca hızlı hızlı yürümeye başladı.
Not: Yükleminde veya herhangi bir öğesinde olumsuzluk bildiren ek veya sözcük olsa bile anlamca yargının gerçekleştiğini ifade eden cümleler “biçimce olumsuz, anlamca olumlu” cümlelerdir.
Not: Yargı, olumsuz bir durum veya davranışı ifade eden sözcüklerden oluşsa bile, cümledeki yargı meydana gelmişse bu cümle olumludur.
Örnekler:
Göz göre göre ona yalan söylüyorsun. (Yalan söylemek olumsuz, ancak eylem gerçekleştiği için cümle olumludur.)
Bir araya geldiklerinde arkamdan konuşuyorlarmış. (Arkadan konuşmak)
Bu adam geçen sene de hırsızlık yapmıştı. (Hırsızlık)
Her geçen gün daha da kötü oluyorum. (Kötü)
Olumsuz Cümle
Olumsuz cümleler, yüklemde belirtilen yargının gerçekleşmediğini veya olumsuz sonuçlandığını ifade eder. Yüklemde genellikle “-ma, -me, -maz, -mez” eki veya “yok, değil” gibi olumsuzluk belirten sözcükler yer alır.
Örnekler:
Depremin vurduğu bu şehirde artık uzun binalar yok.
Herkesle aynı şeyleri düşünecek değilim.
Bakma onun böyle sitemli konuştuğuna.
Bir daha kapıyı çalmadan içeri girmeyin.
Aldığın kazak sıcak suda yıkanmaz.
Bazı şeylerin önüne geçemezsiniz.
Not: Olumsuzluk belirten ek veya sözcük almadığı halde, anlam bakımından yargının gerçekleşmediğini ifade eden cümleler “biçimce olumlu, anlamca olumsuz” cümlelerdir.
Örnekler:
Bu söylediğin de laf mı şimdi. (Laf değil)
Ne sen Leyla’sın ne de ben Mecnun. (Sen Leyla değilsin, ben de Mecnun değilim)
Kim sever bu kadar tatsız çorbayı! (Kimse sevmez)
Verilen işleri zamanında bitireceğini mi sanıyorsunuz? (Bitiremez)
Duyduklarım karşısında artık sana nasıl güvenebilirim? (Güvenemem)
Bu soğukta kabansız dışarı çıkılır mı hiç! (Çıkılmaz)
Sorunlara çözüm bulabilecek kadar donanımlı biri ne gezer! (Donanımlı biri yok)
Soru Cümlesi
Soru cümleleri, merak edilen bir durumu veya bilgiyi öğrenmeyi amaçlar. Soru anlamı “mi” soru edatı, “soru sıfatı”, “soru zamiri” ve “soru zarfı” ile sağlanır.
Örnekler:
Bu insanlar nereden geliyor? (Cevap: Ankara’dan)
İzne ayrıldıktan sonra seni aradı mı? (Cevap: Aramadı)
Hangi yoldan gideceksiniz? (Cevap: Bu yoldan)
Sözde Soru Cümlesi: Cevap beklemeyen, cevabı içinde gizli olan soru cümleleridir.
Örnekler:
Ocağı söndürdüm mü acaba? (Kuşku)
Bir kahve daha alabilir miyim? (Rica)
Senin gibi bir insanı kim reddeder? (Şaşkınlık, övgü)
Bu kadar kolay soruyu nasıl çözememişim? (Üzüntü)
Doğum gününü hiç unutur muyum? (Kesinlik)
Olayların böyle gelişebileceğini niçin düşünemedim? (Pişmanlık)
Benim onca zorluğu nasıl aştığımı nereden bileceksiniz? (…)
Hırsızlık mı? Ben mi yapmışım? (Bilmezden gelme, karşı çıkma)
O kadar uzaklara açılmaya ne gerek var? (Gereksiz)
Emir Cümlesi
Emir cümleleri, bir eylemin yapılmasını veya yapılmamasını buyurur. Yüklemi emir kipiyle çekimlenmiş fiilden oluşur.
Örnekler:
Oku.
Ben gelene kadar yemeği hazırlasın.
Kovaya su doldur ve hemen arabayı yıka.
Saat 12’den önce evden çıkmayın.
Ben gelmeden bilgisayarı açma.
Bundan sonra ablanın kalbini kırmayacaksın.
Ünlem Cümlesi
Ünlem cümleleri, yoğun duyguları ifade eder ve sonunda ünlem işareti bulunur. Duyguları etkili şekilde ifade eder.
Örnekler:
Neydi o ses öyle!
Harika bir fikir geldi aklıma!
Off yine başıma ağrı girdi!
Hey inşaat alanına dikkat et!
Eyvah babam da gelecekmiş!
Ne kadar da güzel bir bebek bu!
Oraya gitmene izin vermiyorum!
İmdat! Düşüyorum
C-Yüklemin Yerine Göre Cümleler
Cümlede, yüklemin normalde bulunması gereken yer, cümlenin sonudur. Ancak bazen şiirlerde, günlük konuşmalarda veya üslup özelliği olarak yüklemin yeri değişebilir.
Kurallı (Düz) Cümle Türkçenin cümle yapısında özne başta, tümleçler ortada, yüklem ise sondadır. Bu nedenle yüklemi sonda olan cümlelere “kurallı cümle” ya da “düz cümle” denir.
Masasının üzerindeki bütün kitapları rafa kaldırdı.
Bir gün hayallerine ulaşacağına inanıyorum.
Onun yalnızlığına yürek dayanmaz.
Saçlarımı her gün farklı şekilde taramaktan keyif alıyorum.
Leyla, gecenin en zarif isimlerindendi.
Devrik Cümle Yüklemi sonda değil, başta veya ortada olan cümlelerdir. Başka bir ifadeyle, yüklemi özne veya tümleçlerden önce gelen cümleler “devrik” cümlelerdir. Devrik cümlelerin öğelerini bulmak için cümleyi kurallı cümleye çevirmek işinizi kolaylaştırır.
Heyecandan daha sınava girmeden unuttum bütün bildiklerimi.
Basit Cümle Tek bir durumu, duyguyu veya düşünceyi anlatan ve bunu tek bir yüklem ile ifade eden cümlelere “basit cümle” denir. Basit cümlelerde yüklem dışında ikinci bir yüklem, fiilimsi, “ki” bağlacı veya “-se, -sa” şart kipi ile çekimlenmiş sözcük bulunmaz.
Yarın hava daha güzel olacakmış.
Meydandaki kuru kalabalık bizi iyiden iyiye bunalttı.
Güzelim saçları genç yaşta döküldü.
Bu hafta sonu için günü birlik bir gezi planladık.
Önemli Uyarı: Basit cümle demek “kısa cümle” demek değildir. Yukarıdaki kriterlere uygun uzun cümleler de basit cümle olarak nitelendirilir.
Caddenin bitimindeki marangozda, semtin en yaşlı esnafı Hasan Amca büyük bir azimle işini yapıyordu. (Basit cümle)
Fabrika atıkları, kanalizasyon suları ve kimyasal atıklar, akarsuların ve göllerin kirliliği ile birlikte çok sayıda sağlık sorununu da beraberinde getirmektedir. (Basit cümle)
Birleşik Cümle İçinde birden fazla yüklemi olan, dolayısıyla birden fazla yargı taşıyan cümlelere birleşik cümle denir. Bu cümleler girişik birleşik, “ki”li birleşik, iç içe birleşik yapıda olabilir. Şartlı cümleler de birleşik cümle olarak kabul edilir.
Girişik Birleşik Cümle İçinde fiilimsi türünden bir sözcük bulunan cümleler “girişik birleşik cümle” olarak adlandırılır. Fiilimsinin bulunduğu bölüm yan cümlecik, asıl yüklemin bulunduğu bölüm ise temel cümledir.
Üç yaşına gelince / okumayı öğrenmişti.
Bu olaya kayıtsız kalan insan / merhamet duygusunu yitirmiştir.
Onca yıldan sonra bizleri terk edişine / anlam veremiyordum.
Ki’li Birleşik Cümle Kendisinden önce gelen temel cümle ile kendisinden sonra gelen yan cümleyi “ki” bağlacı ile birbirine bağlayan cümlelerdir. Bu cümlelerde “ki” bağlacı Türkçeye Farsçadan geçmiştir ve Türkçenin yapısına tam olarak uygun değildir.
Biliyorum ki pişman olacaksın.
Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini.
İtiraf etmeliyim ki ona hiçbir zaman doğruları söyleyemedim.
İç İçe Birleşik Cümle İki cümlenin iç içe geçmesiyle oluşan cümlelerdir. Bir cümlenin başka bir cümle içinde yer aldığı bu tür cümlelerde temel cümlenin yüklemi genellikle “demek, sanmak, zannetmek, farz etmek, bilmek, görmek, görünmek, düşünmek” fiillerinin çekimli şeklidir.
Birazdan geliyorum, dedi.
Adalet her zaman eşitlik demek değildir, diye belirtti.
Şartlı Birleşik Cümle -se, -sa şart eki almış cümlenin temel cümleyi çeşitli açılardan tamamladığı cümlelerdir. Bu tür cümlelerde yan cümle zarf görevindedir.
Birden fazla tamamlanmış cümlenin anlamsal bir bütünlük içinde sıralanarak oluşturduğu cümlelerdir. Aralarındaki anlam ilişkisi, ortak cümle, ortak kip, şahıs ekleri vb. unsurlarla pekiştirilir. Sıralı cümleler, birbirinden virgül (,) veya noktalı virgülle (;) ayrılır.
Not: Sıralı cümlelerin bir bölümünde öğelerinden en az biri ortak olan cümleler yer alırken, bir bölümünde ise öğelerinden hiçbiri ortak değildir. Ortaklığı bulunan cümlelere “bağımlı sıralı cümle”, ortaklığı bulunmayan cümlelere ise “bağımsız sıralı cümle” denir.
Doktor geldi efendimiz; yatağınıza bekliyorlar. (Bağımlı Sıralı Cümle)
cümle: Doktor geldi efendimiz. (kim geldi = doktor)
Koridorda dört kişi vardı; biri, bize doğru yaklaştı. (Bağımsız Sıralı Cümle)
Gel demesi kolay; git demesi zordur. (Bağımsız Sıralı Cümle)
Bağlı Cümle
İki veya daha fazla cümlenin “ile, ve, ama, fakat, lakin, çünkü, meğer, veya, halbuki” gibi bağlaçlarla birbirine bağlandığı cümlelerdir. Bu tür cümleler birbirlerine anlamca bağlı olsalar da yüklemleri, özneleri ya da diğer öğeleri farklılık gösterebilir. Tıpkı sıralı cümlelerdeki gibi unsurlarının biri veya birden fazlası ortak olarak kullanılan bağlı cümleler bulunduğu gibi, hiçbir unsuru ortak olmayan bağlı cümleler de vardır.
Önemli Uyarı: Her sıralı cümle bağlı cümleye çevrilebilir ancak her bağlı cümle sıralı cümleye çevrilemez.
Bağlaçlı Cümle (Bağlı Cümle)
Çocuğu çok seviyordu ve onu hiç yalnız bırakmıyordu.
Hızlı yürüyordu ama hiç yorulmuyordu.
Babasına çok düşkündü fakat hastalığından haberi yoktu.
Sessizce içeri girdi ve kimseye görünmeden dışarı çıktı.
Annesine her şeyi anlatacaktı ama bir türlü cesaret edemedi.
Öğretmen içeri girdi ve ders anlatmaya başladı.
Bu kategorilerin her birini detaylandırıp, farklı cümle yapılarından örnekler verdim. Bu, cümlelerin türlerini daha iyi anlamanıza yardımcı olacaktır.
CÜMLENİN ÖGELERİ
Cümle, bir duygu, düşünce veya durumu tam olarak ifade eden sözcük ya da söz öbekleridir. Bir cümlenin oluşması için en önemli şart, kip ve şahıs bildiren bir unsurun bulunmasıdır. Yani eğer cümle içinde herhangi bir söz, haber veya dilek kiplerinden herhangi biriyle çekimli halde bulunuyorsa, o bir yargı bildiriyor demektir. Yargı bildirmek ise cümle olmanın en önemli koşuludur. Şahıs bildirmek, cümle olmak için her zaman gerekli değildir.
CÜMLENİN ÖGELERİ: Sözcüklerin cümle içindeki görevlerine cümle ögesi denir. Ögeler temel ve yardımcı ögeler olmak üzere ikiye ayrılır.
TEMEL ÖGELER
YÜKLEM: Cümlede anlatılan iş, olay, duygu, düşünce ya da yargıyı içeren temel öğeye “yüklem” denir. Yüklemler, kip, şahıs ve ek fiillerle çekimlenmiş ögelerdir.
ÖRNEKLER:
Serkan, bugün Giresun’dan bize gelecekmiş.
Ali, akıllı, zeki ve çok başarılı bir öğrencidir.
2. ÖZNE: Bir cümlede işi yapan öge özne olarak adlandırılır. Özne, ‘’Özne yükleme sorulan ‘’kim ve ne?’’ ya da ‘’olan ne, yapan kim?’’ gibi sorulara cevap verir.
ÖRNEKLER:
Yahya Kemal güzel şiirler yazmıştır.
YARDIMCI ÖGELER
NESNE: Bir cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir. İkiye ayrılır:
Belirtili Nesne: ‘’neyi, kimi‘’ sorularına cevap verir.
Belirtisiz Nesne: ‘’ne‘’ sorusuna cevap verir.
2. TÜMLEÇLER:
Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç): Cümlenin, yüklemin anlamını, “fiilin, çıkma, bulunma ve yönelme bakımlarından ilgili olduğu yer” yönünden tamamlayan öğedir.
Zarf Tümleci (Belirteç): Yüklemin anlamını zaman, durum, yön, miktar, tarz, vasıta, şart, sebep, birliktelik yönlerinden tamamlayan kelimeler ve kelime gruplarıdır.
ÖRNEKLER:
Onu bulana kadar akla karayı seçtik. (Yüklem deyimden oluşmuş.)
Kadın, çocuğunu çok merak ediyordu. (Yüklem birleşik fiilden oluşmuş)
NOT: Yukarıdaki örneklerde yüklemler, özne, nesne ve tümleçler bulunmaktadır, ancak bazıları birden fazla öğe içerebilir veya ögeler farklı sıralarda olabilir.
Yardımcı Ögeler:
Nesne:
Belirtili Nesne: Bir cümlede yükleme sorulan ‘’ neyi, kimi ‘’ sorularına cevap veren ögedir.
Örnek: Annem beni çok seviyor. (Kimi seviyor?)
Belirtisiz Nesne: Cümlede özneyi bulduktan sonra yükleme sorulan ‘’ne’’ sorusuna cevap verir.
Örnek: Adam, çuval taşıyordu. (Adam, ne taşıyordu?)
Tümleçler:
Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç): Cümlenin, yüklemin anlamını, “fiilin, çıkma, bulunma ve yönelme (yaklaşma) bakımlarından ilgili olduğu yer” yönünden tamamlayan öğedir.
Örnek: Yarın beraber pikniğe gideceğiz. (Nereye gideceğiz?)
Zarf Tümleci (Belirteç): Yüklemin anlamını zaman, durum, yön, miktar, tarz, vasıta, şart, sebep, birliktelik yönlerinden tamamlayan kelimeler ve kelime gruplarıdır.
Bu araştırmayı arkadaşıyla yapmış. (Kiminle yapmış?)
NOT: Bu örneklerde yüklem, özne, nesne ve tümleçler açıkça belirtilmiştir. Cümlenin ögelerini belirlerken “YÖNTEM” kuralı uygulanmalıdır. Yani bir cümlede sırasıyla yüklem, özne, nesne ve diğer tümleçler bulunmalıdır. Kesinlikle yükleme sorulan sorular sorularak cümlenin ögeleri bulunmalı ve “neyin, kimin” sorularının hiçbir ögeyi buldurmadığı unutulmamalıdır.
Web sitemizde size en iyi deneyimi sunabilmemiz için çerezleri kullanıyoruz. Bu siteyi kullanmaya devam ederseniz, bunu kabul ettiğinizi varsayarız.TamamHayırGizlilik politikası
