Türkçe dilinin yapısının anlaşılabilmesi için öncelikle “kök” kavramının bilinmesi gerekmektedir. Türkçe, Ural-Altay dil ailesinin Altay koluna ait bir sondan eklemeli dildir. Bu yapı, eklerin köklerden sonra geldiği bir dil sistemini ifade eder. Türkçe kelimeler üç ana bileşenden oluşur: kök, gövde ve ek.
Kök
Bir sözcüğün eklerden arındırılmış, anlamlı ve bölünemez en küçük parçasına kök denir. Kök, sözcüğün temel anlamını taşıyan kısımdır ve başka bir kelimeden türetilmemiş, yapım eki almamış haliyle bulunur. Kök belirlenirken, eklerin çıkarılmasıyla geriye kalan kısmın, kelimenin kökü olduğu anlaşılır.
Örnekler:
Kitapçı
Bu sözcüğün kökü “kitap”tır. “Kitap” kelimesi, bir anlam ilişkisi içinde “kitapçı” kelimesinin kökü olarak işlev görür. “Kitap” kelimesi, “kitapçı” kelimesindeki anlamı oluşturur.
Beyazlık
“Beyazlık” kelimesinin kökü “beyaz”dır. Burada “beyaz” kelimesi, “beyazlık” kelimesindeki anlamı ifade eder. “Beyaz” ile “beyazlık” arasında anlam ilişkisi bulunmaktadır.
Koşucu
“Koşucu” kelimesinin kökü “koş-” fiil köküdür. “Koş-” köküne eklenen “-cu” yapım eki, “koşucu” kelimesini oluşturur. “Koş-” fiil kökü, “koşucu” anlamındaki temel köktür.
Gözlük
“Gözlük” kelimesinde kök “göz”dür. “Göz” ve “gözlük” arasında anlam ilişkisi bulunur; “gözlük”, gözün üzerine takılan bir araçtır.
Köklerin Özellikleri
Türkçede Köklerin Yeri:
Türkçede kök, genellikle sözcüğün başında bulunur ve ekler kökün sonuna gelir. Örneğin, “yazılı” kelimesinde kök “yaz-“tır ve ekler bu kökün sağına eklenmiştir.
Köklerin Korunması:
Kökler ek aldığında, kökler genellikle değişmez. Ekler kökün anlamını bozmadan eklenir. Örneğin, “gezici” kelimesindeki kök “gez-” fiil köküdür ve ekler bu kökün anlamını değiştirmeden eklenir.
Uyarı: Türkçede kökler, sadece yönelme hali eki aldığında değişir. Örneğin, “ben” kelimesi yönelme hali eki aldığında “bana” olur ve kök “ban” olarak değişir.
Kök Türleri
Kökler genellikle dört ana grupta incelenir: Fiil kökleri, İsim kökleri, Sesteş kökler ve Ortak kökler.
Fiil Kökleri:
Fiil kökleri, iş, oluş, durum ve hareket bildiren köklerdir. Bir kökün fiil kökü olup olmadığı, “-mek, -mak” mastar ekini veya “-me, -ma” olumsuzluk ekini alıp almadığı ile anlaşılır.
Örnekler:
Yüzmek
“Yüz-” köküne “-mek” mastar eki eklenmiştir. “Yüz-” kökü, bu fiil kökünü oluşturur.
Koşmak
“Koş-” köküne “-mak” mastar eki eklenmiştir. “Koş-” kökü, bu fiil kökünü oluşturur.
Çiçek
“Çiçek” kelimesinin kökü “çiçek”tir. Mastar veya olumsuzluk ekleri eklenemez.
Kedi
“Kedi” kelimesinin kökü “kedi”dir. Bu kök, mastar veya olumsuzluk eklerini almaz.
Sesteş Kökler:
Sesteş kökler, aynı yazılış ve söyleyişe sahip ancak farklı anlamları olan köklerdir. Bu kökler arasında anlam ilişkisi bulunmaz.
Örnekler:
Yaz
“Yaz” kelimesi mevsim anlamında veya yazma eylemi anlamında kullanılabilir. Bu iki anlam arasında doğrudan bir bağlantı yoktur.
Gül
“Gül” kelimesi hem bitki adı hem de gülme eylemi . Bu iki anlam arasında bir ilişkilenme bulunmaz.
Ortak Kökler:
Ortak kökler, isim ve fiil olarak kullanılan kökler arasında anlam ilişkisi bulunan köklerdir. Bu kökler arasında her zaman bir anlam bağı vardır.
Örnekler:
Sarı
“Sarı” kelimesi hem renk hem de sararmak anlamında kullanılabilir. Bu köklerin arasında anlam ilişkisi bulunur.
Boya
“Boya” kelimesi hem renk maddesi hem de boyama eylemi . Burada iki anlam arasında bir anlam bağı vardır.
Bu açıklamalar, Türkçede köklerin nasıl belirlendiğini ve köklerin çeşitlerini anlamanızı sağlayacaktır. Köklerin doğru şekilde anlaşılması, dil bilgisi ve kelime yapılarının anlaşılması açısından önemlidir.
Sözcüklerde Yapı ile İlgili Temel Kurallar
Sözcüklerin yapısını anlamak için bazı önemli kurallar vardır. Bu kurallar, kelimelerin kökenlerini, gövdelerini ve türemiş halleri hakkında bilgi verir.
1. Yansıma Sözcükler
Yansıma sözcükler, genellikle eylem bildirmeyen ses taklitleri olarak kullanılır ve isim kökü olarak kabul edilirler. Bu tür kelimeler, doğrudan bir eylemi ifade etmeden, seslerin veya ses olaylarının taklit edilmesiyle oluşur.
Örnekler:
Çıt: Hafif bir ses çıkaran, ince bir patlama sesi.
Şıp: Suya düşme sesi veya bir şeyin hızlıca geçtiği ses.
Kıkırd: Küçük bir gülme sesi veya mırıltı.
Çıtırt: İnce bir şeyin kırılma veya çatlama sesi.
Vız: Yüksek hızda geçen bir şeyin çıkardığı ses.
Pat: Ani ve yüksek sesle patlama.
2. Köklerin Hece Yapısı
Kökler, tek heceden oluşabildikleri gibi birden fazla heceden de oluşabilirler. Bu, köklerin yapısal çeşitliliğini ve kelime oluşumunda ne kadar esneklik sağladığını gösterir.
Örnekler:
Elma: Üç heceden oluşan kök “elma”, bu kökün kendisi bir isim köküdür.
Koş: Tek heceden oluşan “koş”, bir fiil köküdür.
Köprü: İki heceden oluşan kök “köprü”, bu kelimenin kökenidir.
3. Gövde ve Yapım Eki
Sözcük köklerine yapım ekleri eklenerek türetilen yeni kelimeler gövde olarak adlandırılır. Gövde, kök ve eklerin birleşiminden oluşur. Bir kelimenin yapım eki almış hali, o kelimenin gövdesidir ve bu gövdeler isim gövdesi ve fiil gövdesi olarak ikiye ayrılır.
Örnekler:
Kütüphane
Bu kelimenin kökü “kütüphane”dir. Bu sözcük, türemiş bir isim gövdesidir ve “kütüphane” kelimesine “-de” gibi ekler eklenemez.
Koşul
“Koşul” kelimesinin kökü “koş-” fiil köküdür. Bu kök, “-ul” ekini alarak “koşul” şeklinde türetilmiştir ve bir fiil gövdesidir.
Gövde Türleri
Sözcüğün aldığı yapım ekine bağlı olarak, kelimenin türü belirlenir. Gövdeler iki ana grupta incelenir:
Fiil Gövdesi:
Eylem bildiren gövdeler fiil gövdesi olarak kabul edilir. Fiil gövdesi, belirli bir eylemi veya hareketi ifade eder ve bu tür gövdeler genellikle eylem bildiren köklerden türetilir.
Örnekler:
Yüzdür: Fiil gövdesi olan “yüz-” köküne “-dür” eklenmiştir.
Koştur: Fiil kökü “koş-” üzerine “-tur” eklenerek türetilmiştir.
İsim Gövdesi:
Eylem bildirmeyen, ad soylu gövdeler isim gövdesi olarak adlandırılır. Bu gövdeler genellikle nesne, varlık veya kavramları ifade eder.
Örnekler:
Kalemlik: “Kalem” köküne “-lik” ekinin eklenmesiyle türemiş isim gövdesidir.
Ekmekçilik: “Ekmek” kökünden türemiş ve “-çilik” ekini almış isim gövdesidir.
Not:
Bir kelimenin gövdesi, aldığı yapım ekleri ile belirlenir. Son ek, kelimenin gövdesini oluşturur. Dolayısıyla, bir kelimenin isim veya fiil gövdesi olup olmadığını anlamak için, kelimenin aldığı en son ek dikkate alınır.
Bu kurallar, kelime yapılarını daha iyi anlamanıza ve Türkçede kök ve gövde ilişkilerini çözümlemenize yardımcı olacaktır.
Yapısı Bakımından Sözcükler
Türkçede sözcükler, yapısal özelliklerine göre üç ana kategoriye ayrılır. Bu kategoriler, kelimelerin oluşturulma süreçlerini ve içeriklerini anlamamıza yardımcı olur. İşte bu üç temel kategori:
1. Basit Kelimeler (Sözcükler)
Basit kelimeler, kök formundaki sözcüklerdir ve bu tür kelimeler herhangi bir yapım eki almazlar. Ancak, çekim ekleri alabilirler. Basit kelimeler, bir kökten türememiş, başka bir kelime ile birleşmemiş ve eklenmiş olan çekim eklerini barındıran kelimelerdir. Yani, köklerine ek olarak sadece çekim ekleri eklenmiş olabilirler.
Örnekler:
Yazdılar
“-dılar”: Geçmiş zaman eki ve III. çoğul şahıs eki.
Kitap
Sadece kök olan “kitap” kelimesi basit bir kelimedir.
Kuşlardan baharın güzel günlerini, annelerimizden hayatın temiz yönlerini okuyalım.
“-lar”: Çoğul eki.
“-dan”: Uzaklaşma hâl eki.
“-ın”: İlgi (tamlayan) eki.
“-i”: Belirtme hâl eki.
İnsanların dünyalarını evlerinden az çok biliyoruz.
“-lar”: Çoğul eki.
“-ın”: İlgi (tamlayan) eki.
“-ları”: İyelik (tamlanan) eki.
“-den”: Uzaklaşma hâl eki.
“-yor”: Şimdiki zaman kipi eki.
“-uz”: I. çoğul şahıs eki.
Not: Yabancı kökenli kelimeler Türkçeye uyarlanmış şekilleriyle basit kelime olarak kabul edilirler, özellikle Türkçede yapım eki almadıkları sürece. Bu tür örnekler arasında “telefon,” “bina,” “televizyon” gibi kelimeler bulunur.
2. Türemiş Kelimeler (Sözcükler)
Türkçede türemiş kelimeler, kök kelimelere eklenen yapım ekleri aracılığıyla oluşturulan ve kökten türetilmiş yeni kelimelerdir. Bu türemiş kelimeler, hem anlam hem de tür bakımından değişiklik gösterebilir ve çeşitli biçimlerde sınıflandırılabilirler. Bu yazıda türemiş kelimelerin yapısı ve bu kelimeleri oluşturan yapım ekleri detaylı bir şekilde ele alınacaktır.
Türkçede, kelimeler türemiş olduklarında köklerine çeşitli yapım ekleri eklenerek yeni anlamlar kazanır. Bu ekler, kök kelimenin anlamını değiştirdiği gibi, onun türünü de değiştirir. Türemiş kelimeler, isimlerden fiil, fiillerden isim ve diğer türevler oluşturulabilir. Türemiş kelimeler, kök ve yapım eki (veya ekleri) şeklinde yapılandırılır ve bu yapı, kelimenin anlamını ve türünü etkiler.
Türemiş kelimeleri anlamak için yapım eklerini iyi bilmek gerekir. Yapım ekleri, bir kelimenin anlamını değiştirir ve yeni kelimeler türetir. İşte türemiş kelimeler ve başlıca yapım eklerinin ayrıntılı açıklamaları:
1. İsimden İsim Yapım Ekleri
İsim köklerine veya gövdelerine eklenen yapım ekleri, yeni isimler türetir. Bu ekler sayesinde isimler, anlam ve biçim açısından farklı kelimelere dönüşür. İşte bazı örnekler:
-lık: Bu ek, isimlere eklendiğinde yeni isimler oluşturur. Örnekler: gözlük (göz+lük), çocukluk (çocuk+luk), şekerlik (şeker+lik).
-lı: Bu ek, isimlere eklenerek özellik belirten veya aidiyet ifade eden isimler türetir. Örnekler: akıllı (akıl+lı), ağaçlı (ağaç+lı), evli (ev+li).
-sız: Bu ek, isimlere eklendiğinde olumsuzluk veya eksiklik belirten isimler oluşturur. Örnekler: evsiz (ev+sız), tuzsuz (tuz+suz), eşsiz (eş+sız).
-cı: Bu ek, isimlere eklendiğinde bir meslek veya iş belirten isimler türetir. Örnekler: aşçı (aş+çı), çaycı (çay+cı), kapıcı (kapı+cı).
-daş: Bu ek, isimlere eklendiğinde anlamdaşlık veya ortaklık ifade eden isimler oluşturur. Örnekler: arkadaş (arka+daş), meslektaş (meslek+taş).
-cı: Aynı zamanda eşyaları veya nesneleri ifade eden isimler de türetir. Örnekler: kitapçı (kitap+çı), simitçi (simit+çi).
-çe: Bu ek, isimlere eklenerek yer isimleri veya adlar türetir. Örnekler: Türkçe (Türk+çe), Arapça (Arap+ça).
2. İsimden Fiil Yapım Ekleri
İsim köklerine eklenen yapım ekleri, yeni fiiller türetir. Bu fiiller genellikle isimlerin özelliklerini veya niteliklerini ifade eder. İşte bazı örnekler:
-dır, -dir, -tır, -tir: Fiil köklerine eklenerek yeni fiiller oluşturur. Örnekler: açtır- (aç+t), yazdır- (yaz+dır).
Bu eklerin her biri, Türkçede türemiş kelimelerin çeşitliliğini ve zenginliğini sağlar. Kelimeler üzerindeki bu yapım eklerinin, anlamları ve kelime türlerini nasıl değiştirdiğini anlamak, dil öğreniminde önemli bir adımdır.
Türemiş Kelimeler ile İlgili Cümle Örnekleri
Örnek 1
Estetik, eğitimli, sadık karakterlerle bezeli bir kavramdır.
Estetik (türemiş kelime)
estetik: isim kökü, -ik: isimden isim yapım eki
Eğitimli (türemiş kelime)
eğitim: isim kökü, -li: isimden isim yapım eki
Sadık (türemiş kelime)
sadık: isim kökü, -k: sıfat eki
Karakterlerle (türemiş kelime)
karakter: isim kökü, -ler: çokluk eki, -le: isimden isim yapım eki, -de: bulunma hali eki
Bezeli (türemiş kelime)
bezek: isim kökü, -li: isimden sıfat yapım eki
Kavramdır (türemiş kelime)
kavram: isim kökü, -dır: ek-fiil geniş zaman eki
Buradaki tüm kelimeler, yapım eki veya eklerini kullanarak türetilmiştir.
Örnek 2
Bilgili, deneyimli, yabancı dil bilen, dayanışmayı anlayan arkadaşlarına seslendi.
Bilgili (türemiş kelime)
bilgi: isim kökü, -li: isimden sıfat yapım eki
Deneyimli (türemiş kelime)
deneyim: isim kökü, -li: isimden sıfat yapım eki
Yabancı dil (türemiş kelime)
yabancı: isim kökü, -ca: isimden sıfat yapım eki, dil: isim kökü
Bilen (türemiş kelime)
bil-: fiil kökü, -en: fiilden isim yapım eki (sıfat-fiil eki)
Dayanışmayı (türemiş kelime)
dayanışma: isim kökü, -yı: belirtme hali eki
Kelimeleri (türemiş kelime)
kelime: isim kökü, -ler: çokluk eki, -i: belirtme hali eki
Analiz eden (türemiş kelime)
analiz: isim kökü, -le-: fiilden fiil yapım eki, -eden: sıfat-fiil yapım eki
Birleşik Sözcükler
Birleşik sözcükler, iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelerek yeni bir anlam oluşturduğu yapılardır. Bu tür sözcükler, dilde bir kavramı ifade etmek veya yeni bir anlam yaratmak amacıyla oluşturulur. Birleşik sözcükler, farklı kelimelerin ses düşmesi, ses türemesi veya anlam kayması ile kalıplaşarak birleştiği yapılardır. Özellikle belirtisiz isim tamlamaları, sıfat tamlamaları, birleşik fiiller ve kalıplaşmış fiiller bir araya geldiğinde, anlamı farklı olan yeni sözcükler meydana gelir.
Birleşik sözcüklerin oluşumunda, sözcüklerin ses ve anlam bakımından değişime uğradığı görülür. Bu tür sözcükler, çeşitli kurallar ve kalıplar çerçevesinde bir araya gelir ve tek bir kavramı ifade eder hale gelir. Örneğin, bir fiille bir isim veya sıfatın birleşimi, yeni bir isim ya da fiil ortaya çıkarabilir. Birleşik sözcüklerin oluşum şekilleri çok çeşitlidir ve dilin doğal akışı içinde, günlük yaşamda sıklıkla kullanılır.
Birleşik Sözcüklerin Çeşitleri
Birleşik sözcükler yapılarına göre iki ana grupta incelenir: birleşik isimler ve birleşik fiiller. Her iki grup da farklı kurallar çerçevesinde oluşur ve yeni bir anlam ifade eden kelimeler meydana getirir.
A. Birleşik İsimler
Birleşik isimler, en az iki kelimenin bir araya gelerek oluşturduğu, yeni bir kavramı karşılayan sözcüklerdir. Bu tür isimler farklı şekillerde oluşabilir ve dilde çeşitli nesneleri, yerleri, durumları ya da kavramları tanımlamak için kullanılır.
1. İsim Tamlaması Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler
İsim tamlamaları, iki ismin bir araya gelmesiyle oluşturulan yapılardır. Bu yapılar genellikle belirtisiz isim tamlaması şeklinde karşımıza çıkar ve yeni bir anlam kazanır. Belirtisiz isim tamlamalarında, birinci isim ikinci isme anlam bakımından bağlıdır, ancak aralarında tamlama eki bulunmaz.
Örnekler:
Yıldız + tozu = Yıldıztozu: Gökyüzündeki yıldızlardan oluşmuş gibi görünen ince partiküllere verilen ad.
Ay + ışığı = Ayışığı: Geceleri ayın yaydığı ışık.
Balık + adam = Balıkadam: Dalgıçlık yapan veya su altında çalışan kişi.
Çiçek + sepeti = Çiçeksepeti: Birçok çiçeğin bir arada düzenlendiği çiçek aranjmanı.
Kır + bahçesi = Kırbahçesi: Şehir dışındaki geniş alanlarda kurulan parklar veya bahçeler.
Bu tür birleşik isimler, belirli bir nesne veya durumu ifade ederken, iki ismin birleşiminden doğan yeni anlamlarıyla dikkat çeker.
2. Sıfat Tamlaması Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler
Sıfat tamlamaları, bir sıfatın bir isimle birleşmesi sonucunda oluşur. Sıfat, ismin özelliklerini belirtir ve bu birleşim sonucunda anlamı değişen ya da genişleyen yeni sözcükler meydana gelir.
Örnekler:
Sarı + çizme = Sarıçizme: Rengi sarı olan çizme.
Büyük + şehir = Büyükşehir: Geniş ve kalabalık nüfusa sahip şehirler.
Uzun + yol = Uzunyol: Uzak mesafeye sahip yollar.
Küçük + baş = Küçükbaş: Küçük yapılı hayvanlar, koyun veya keçi gibi.
Kara + çam = Karaçam: Belirli bir tür çam ağacı.
Bu birleşik isimler, sıfatların belirttiği özelliklerle isimlerin anlamını genişletir ve dilde sıkça kullanılır.
3. Birleşik Sıfatlar Şeklinde Oluşan Birleşik İsimler
Birleşik sıfatlar, iki sıfatın bir araya gelerek yeni bir isim veya sıfat oluşturduğu durumlardır. Bu tür yapılar genellikle sıfatın anlamını güçlendirir ve yeni bir kavramı ifade etmek için kullanılır.
Örnekler:
Birkaç: Az sayıda, birkaç tane .
Birçok: Çok sayıda, fazla miktarda olan şeyler için kullanılır.
Birtakım: Belirli bir grup veya bazı .
Herhangi: Belirli olmayan, rastgele olan şeyler için kullanılır.
Hiçbir: Hiçbir şey veya hiç kimse .
Bu birleşik sıfatlar, günlük konuşma ve yazı dilinde sıkça karşımıza çıkar ve cümlelerde anlamı genişleten önemli yapılar olarak yer alır.
B. Birleşik Fiiller
Birleşik fiiller, bir isim veya fiilin başka bir fiille birleşmesi sonucunda oluşur. Bu birleşim sonucunda, fiiller yeni bir anlam kazanır ve dilde farklı olayları veya durumları ifade eder hale gelir.
Birleşik fiiller, dilde farklı şekillerde oluşabilir. Yardımcı fiillerle oluşturulan birleşik fiiller, bir isimle yardımcı bir fiilin birleşmesiyle meydana gelir. Yardımcı fiiller genellikle “etmek”, “olmak”, “kılmak”, “eylemek” gibi fiillerdir ve anlamca bağımsız olan kelimeleri bir araya getirir.
Örnekler:
Harekete geçmek: Bir eyleme başlamak anlamında kullanılan bir birleşik fiildir.
Karar vermek: Bir konuda net bir sonuca ulaşmak için kullanılan birleşik fiildir.
Yemek pişirmek: Yemek hazırlamak .
Rüya görmek: Uykuda hayal görmek anlamında kullanılan bir birleşik fiildir.
Söz vermek: Bir konuda vaat etmek .
Birleşik fiiller, günlük yaşamda sıkça kullanılan, dilin işleyişinde önemli bir yere sahip olan yapılardır.
Birleşik İsimler ve Fiiller: Farklı Kaynaşma Şekilleri
Bir dilde, sözcüklerin kaynaşarak yeni anlamlar kazanması, dilin gelişimi açısından büyük önem taşır. Bu anlam kaymaları sonucunda, en az iki kelimenin bir araya gelmesiyle birleşik isimler ve birleşik fiiller ortaya çıkar. Birleşik isimler, bir isimle bir fiilin, iki fiilin veya isim soylu sözcüklerle fiilimsilerin birleşmesiyle oluşabilir. Yansıma sözcüklerin birleşmesiyle de anlam bakımından farklı kavramlar doğabilir. Benzer şekilde, birleşik fiiller de yardımcı eylemler veya belirli kurallar çerçevesinde birleşen sözcüklerden oluşur.
4. Bir İsimle Bir Fiilin Kaynaşması Sonucunda Oluşan Birleşik İsimler
Bir isim ile bir fiilin bir araya gelerek kaynaşması sonucunda yeni anlamlar taşıyan birleşik isimler meydana gelir. Bu tür birleşik isimler, özellikle gündelik hayatımızda sıkça karşılaştığımız, teknolojik terimler veya genel kullanımda yer bulan kavramlardan oluşur.
Örnekler:
Bilgisayar: Çağımızın vazgeçilmez teknolojik aletlerinden biri olan bilgisayar, bilgi işlemede kullanılan bir cihazdır. “Bilgi” ve “saymak” fiilinin birleşiminden oluşan bir kavramdır.
Ateşkes: İki taraf arasında savaşın veya çatışmanın geçici olarak durdurulması . “Ateş” kelimesiyle “kesmek” fiilinin birleşmesinden meydana gelmiştir.
Ayakbastı: Bir yere ilk kez giden kişinin ödediği sembolik ücret . “Ayak” ve “basmak” fiili bir araya gelmiştir.
Bu tür birleşik isimler, gündelik hayatta sıkça kullanılır ve genellikle bir olay ya da nesneyi ifade eder.
5. İki Fiilin Kaynaşmasıyla Oluşan Birleşik İsimler
İki fiilin bir araya gelerek oluşturduğu birleşik isimler, hem fiil köklerinin anlamlarını korur hem de birlikte kullanıldıklarında yeni bir anlam kazanırlar. Bu tür birleşik isimler, dilde farklı nesneleri veya durumları ifade etmek için kullanılır.
Örnekler:
Çekyat: Çekip açıldığında yatak olabilen mobilya türüdür. “Çekmek” ve “yatmak” fiillerinin birleşiminden oluşur.
Tutkal: Yapıştırıcı madde . “Tutmak” ve “kalmak” fiilleri bir araya gelmiştir.
Yapboz: Parçaları bir araya getirilerek tamamlanan bir tür oyun. “Yapmak” ve “bozmak” fiilleri kaynaşarak bu kavramı oluşturmuştur.
Bu tür birleşik isimler, günlük yaşamda farklı işlevsel nesneleri ve kavramları tanımlar.
6. İsim Soylu Sözcüklerle Fiilimsilerin Bir Araya Gelmesiyle Oluşan Birleşik İsimler
İsim soylu sözcüklerle fiilimsilerin birleşmesi sonucunda yeni bir anlam taşıyan birleşik isimler ortaya çıkar. Bu tür birleşik isimler, dilde daha teknik ya da doğa olaylarını tanımlamak için kullanılır.
Örnekler:
Yanardağ: Lav püskürten dağlara verilen ad. “Yanan” anlamında bir fiilimsi ile “dağ” kelimesinin birleşiminden oluşmuştur.
Akaryakıt: Motorlu taşıtlarda kullanılan sıvı yakıt . “Akar” fiilimsi ile “yakıt” kelimesinin birleşmesinden meydana gelmiştir.
Atardamar: Vücuttaki kanın pompalanmasında önemli rol oynayan damarlar. “Atmak” fiilimsisi ile “damar” kelimesinin kaynaşmasından doğmuştur.
Günebakan: Gündüz saatlerinde güneşe yönelen bitki, ayçiçeği. “Güneş” ve “bakan” fiilimsinin bir araya gelmesiyle bu isim oluşmuştur.
Bu tür birleşik isimler, bilimsel terimlerde ya da teknik alanlarda sıkça kullanılır ve daha karmaşık olayları veya durumları ifade eder.
7. Yansıma Sözcüklerin Birleşmesiyle Oluşan Birleşik İsimler
Yansıma sözcükler, doğada ya da etrafımızda duyduğumuz seslerin taklit edilmesiyle oluşur. Bu sözcükler bir araya geldiğinde, yeni kavramları tanımlayan birleşik isimler meydana gelir.
Örnekler:
Şakşak: Alkış sesi anlamında kullanılan yansıma bir sözcüktür. İki kez tekrarlanan bu ses, alkışın çıkardığı sesi taklit eder.
Çıtçıt: Kapanıp açılabilen bir tür düğme ya da kilit mekanizmasıdır. İki kez tekrarlanan yansıma sözcüğü, mekanizmanın çıkardığı sesi ifade eder.
Gırgır: Mizahi, şakacı bir ortam . Yansıma bir sözcüktür ve genellikle eğlenceli bir durumu tanımlar.
Yansıma sözcükler, doğrudan duyulara hitap eden, anlamca güçlendirilmiş sözcüklerdir ve dilin zenginleşmesine katkıda bulunur.
B. Birleşik Fiiller
Birleşik fiiller, bir eylemin daha karmaşık veya özel bir durumu ifade etmesi amacıyla, iki ya da daha fazla fiilin bir araya gelmesiyle oluşan yapılar olarak bilinir. Bu fiiller, yardımcı eylemlerle veya belirli kurallar çerçevesinde oluşturulabilir. Birleşik fiillerin dilde farklı anlam katmanları vardır ve çeşitli olayları, durumları anlatırken kullanılır.
1. Yardımcı Eylemlerle Kurulan Birleşik Fiiller
İsim soylu bir sözcüğün “etmek”, “olmak”, “kılmak” gibi yardımcı fiillerle bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiillerdir. Bu tür fiiller, cümlede eylemi gerçekleştirme anlamı katar.
Örnekler:
Başarılı olmak: Bir işin sonucunda başarıya ulaşmak .
Teşekkür etmek: Birine teşekkür etme anlamında kullanılan bir birleşik fiildir.
Dert olmak: Bir durumun sıkıntı yaratması .
Yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiiller, dilin farklı alanlarında karşımıza çıkar ve birçok eylemi ifade eder.
Not: Eğer yardımcı fiillerle birleşen kelime yabancı kökenliyse, ses düşmesi ya da türemesi olabilir. Bu durumda birleşik fiil bitişik yazılır.
Örnekler:
Sabretmek: “Sabır” kelimesi ile “etmek” fiilinin birleşmesi sonucu ses düşmesiyle oluşan birleşik fiildir.
Hissetmek: “His” ve “etmek” fiilleri arasında ses türemesi meydana gelmiştir.
Reddetmek: “Red” kelimesi ile “etmek” arasında ses türemesi görülür.
3. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller
Birleşik fiiller arasında yer alan anlamca kaynaşmış ya da diğer bir deyişle deyimleşmiş birleşik fiiller, kelimelerin zamanla gerçek anlamlarından uzaklaşıp mecazi anlamlar kazandığı yapıtlardır. Bu birleşik fiiller, genellikle deyim niteliğinde olup dilin zenginliğini ve ifade gücünü artıran unsurlardan biridir. Deyimleşmiş birleşik fiillerde sözcükler, tek başlarına kullanıldığında başka bir anlam ifade ederken, bir araya geldiklerinde yepyeni bir anlam kazanır.
Örnekler:
Kulak vermek: Dikkatle dinlemek . Bu deyimde “kulak” sözcüğü gerçek anlamından uzaklaşmış, dinlemeyi ifade eder hale gelmiştir.
Göz atmak: Kısa bir süre bakmak, incelemek . Burada da “göz” kelimesi inceleme anlamında kullanılmıştır.
Kulak asmamak: İlgilenmemek, önemsememek anlamında kullanılan bu deyim, “kulak” kelimesinin mecazi anlam kazandığı bir örnektir.
Abayı yakmak: Birine aşık olmak . “Aba” ve “yakmak” kelimeleri birleşip gerçek anlamlarından uzaklaşarak aşkı ifade eden bir deyim haline gelmiştir.
Bu tür deyimleşmiş birleşik fiillerde, kelimeler mecazi bir anlam kazanarak dilde çok yaygın bir kullanım alanı bulur.
Not: Yukarıda verilen örneklerde, altı çizili kelimeler kendi gerçek anlamlarından tamamen uzaklaşarak yeni anlamlar kazanmıştır.
Gerçek ve Deyim Anlamlı Kullanımlar:
Birleşik fiillerin deyimleşmesi, cümle içinde farklı bağlamlarla karşımıza çıkabilir. Aynı kelimeler, farklı kullanımlarda deyimleşmiş ya da gerçek anlamlarını korumuş olabilirler.
Örnekler:
Taş atmak:
Gerçek Anlam: Çocuk oradakilere birkaç tane taş attı.
Deyim Anlamı: Müdür konuşmasında sürekli bize taş attı (gizli eleştiride bulundu).
Bu örnek, aynı fiilin farklı kullanım şekilleriyle nasıl deyimleşebileceğini gösterir.
Anlam Kayması Yoluyla Oluşan Birleşik Sözcükler
Birleşik sözcükler, en az iki sözcüğün birleşerek yeni bir anlam kazanmasıyla oluşur. Bu birleşim esnasında en az bir sözcüğün gerçek anlamından uzaklaşarak anlam kayması yaşadığı sözcükler anlam kayması yoluyla oluşan birleşik sözcükler olarak adlandırılır. Bu tür birleşik sözcükler, hem gerçek anlamını hem de yeni oluşan kavramı bir arada barındırır.
Bu tür birleşik sözcükler, dilde oldukça sık rastlanır ve anlam kayması çeşitli şekillerde gerçekleşir.
1. Tüm Sözcüklerin Gerçek Anlamından Uzaklaştığı Birleşik Sözcükler
Bu tür birleşik sözcüklerde, bir araya gelen tüm kelimeler gerçek anlamlarını kaybederek yeni bir kavram ortaya çıkarır.
Örnekler:
Suçiçeği: Bir tür bulaşıcı hastalıktır. “Su” ve “çiçek” kelimeleri, burada gerçek anlamlarını tamamen kaybetmiştir.
Kuşburnu: Bir bitki türüdür. “Kuş” ve “burnu” kelimeleri gerçek anlamlarını kaybederek bitkiyi tanımlamıştır.
Aslanağzı: Güzel, kokusuz bir çiçek türüdür. Hem “aslan” hem de “ağız” kelimeleri, gerçek anlamlarından uzaklaşarak yeni bir bitki adı olmuştur.
2. Birinci Sözcüğün Gerçek Anlamından Uzaklaştığı Birleşik Sözcükler
Bu tür birleşik sözcüklerde birinci kelime gerçek anlamını kaybeder, ikinci kelime ise kendi anlamını korur.
Örnekler:
Sigaraböreği: Bir börek çeşididir. “Sigara” kelimesi gerçek anlamını kaybetmiş, “börek” ise kendi anlamını korumuştur.
Kuşüzümü: Çekirdeksiz küçük üzüm çeşididir. “Kuş” kelimesi burada gerçek anlamından uzaklaşmıştır.
Adamotu: Şifalı bir bitki türüdür. “Adam” kelimesi burada anlam kaymasına uğramıştır.
3. İkinci Sözcüğün Gerçek Anlamından Uzaklaştığı Birleşik Sözcükler
Bu tür birleşik sözcüklerde, birinci kelime kendi anlamını korur, ikinci kelime ise anlam kaybına uğrar.
Örnekler:
Gökkuşağı: Gökyüzünde oluşan renkli bir yaydır. “Gök” kelimesi kendi anlamını korurken, “kuşak” kelimesi anlam kaybına uğramıştır.
Gökyüzü: Üzerimizdeki boşluğu ifade eder. “Gök” kelimesi gerçek ken, “yüz” kelimesi anlam kaybı yaşamıştır.
Aşçıbaşı: Mutfakta çalışan aşçıların başında olan kişiyi ifade eder. “Aşçı” kelimesi gerçek ken, “başı” kelimesi anlam kaybına uğramıştır.
Ses Değişmesi Yoluyla Oluşan Birleşik Sözcükler
Birleşik sözcüklerin bir araya gelmesi sırasında bazen ses ya da hece değişiklikleri yaşanır. Ses düşmesi veya hece düşmesi gibi değişiklikler, bu tür birleşik sözcüklerde sıkça görülebilir.
Örnekler:
Pekiyi: “Pek” ve “iyi” kelimeleri birleşirken “k” sesi kaybolmuştur.
Niçin: “Ne” ve “için” sözcükleri birleşirken ses değişmesi yaşanmıştır.
Nasıl: “Ne” ve “asıl” sözcüklerinin birleşmesi sonucu ses değişikliği yaşanmıştır.
Sütlaç: “Süt” ve “aş” kelimeleri birleşirken hece düşmesi meydana gelmiştir.
Cumartesi: “Cuma” ve “ertesi” sözcükleri birleşirken ses ve hece düşmesi meydana gelmiştir.
Kahvaltı: “Kahve” ve “altı” kelimelerinin birleşimi sırasında ses ve hece kaybı yaşanmıştır.
Bu tür birleşik sözcükler, dilde oldukça yaygındır ve günlük hayatta sıkça kullanılır.
Tür Değişmesi Yoluyla Oluşan Birleşik Fiiller
Birleşik fiillerin bazıları, bir araya gelen sözcüklerden en az birinin çekimli fiil olmasına rağmen, birleşim sonrası isim veya sıfat haline dönüşebilir. Bu tür birleşik sözcükler, farklı birer kavrama dönüşerek dilde yer eder.
Örnekler:
Çekyat: “Çekmek” ve “yatmak” fiilleri bir araya gelerek mobilya türünü tanımlayan bir isim haline dönüşmüştür.
Gecekondu: “Gece” ismi ve “konmak” fiili birleşerek, gece vakti izinsiz inşa edilen yapı anlamına gelen bir isim haline gelmiştir.
Kaptıkaçtı: “Kapmak” ve “kaçmak” fiilleri birleşerek, ani ve hileli bir şekilde ele geçirilmiş eşyalar için kullanılan bir kavramı ifade eden isim haline gelmiştir.
Bu tür birleşik sözcükler, dilin esnekliğini ve anlatım gücünü artıran önemli yapı taşlarıdır.
Web sitemizde size en iyi deneyimi sunabilmemiz için çerezleri kullanıyoruz. Bu siteyi kullanmaya devam ederseniz, bunu kabul ettiğinizi varsayarız.TamamHayırGizlilik politikası
