Türkçede, bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü eğer kalınsa (a, ı, o, u), bu kelimenin diğer hecelerindeki ünlüler de kalın olur. Benzer şekilde, bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü inceyse (e, i, ö, ü), diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur. Bu kurala büyük ünlü uyumu denir ve Türkçenin ses bilgisi açısından önemli bir özelliktir.
Büyük Ünlü Uyumu Kuralları
- Kalın Ünlülerle Uyumu: Bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de bu kalın ünlü grubundan seçilir.Örnekler:
- Adım
- Dalga
- Duvak
- Çocuklar
- Karanlık
- Kırlangıç
- Ayrılmak
- Kurnazlık
- Bıçak
- Baklava
- Susuz
- Bacanak
- Ormanlık
- Çalışma
- Araba
- Yuvarlak
- İnce Ünlülerle Uyumu: Bir kelimenin ilk hecesinde ince ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de ince ünlü grubundan olmalıdır.Örnekler:
- Ergenlik
- Gelincik
- Gözlükçü
- Çiçekçi
- Bilgili
- Bekleyiş
- Belirteç
- İncelemek
- Yüzük
- Vergi
- Kömürlük
- Üzengi
- Bilezik
- Verimli
- Sindirim
- İşlem
Büyük Ünlü Uyumu ile İlgili Ekstra Kurallar
- Uyum Zorunluluğu: Türkçede, kelimeler büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Eğer bir kelime bu kurala uymuyorsa, muhtemelen bu kelime Türkçede kökeni bulunmayan bir kelimedir.Örnekler:
- Mektup
- Evliya
- Telefon
- Zamanla Değişmiş Sözcükler: Aslen Türkçe olan ancak zaman içinde değişen bazı kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz.Örnekler:
- Hangi (Kangı)
- Elma (Alma)
- Kardeş (Karındaş)
- Anne (Ana)
- Dahi (Daha)
- Hani (Kanı)
- Şişman
- İnanmak
- Büyük Ünlü Uyumunu Bozan Ekler: Bazı ekler, büyük ünlü uyumunu bozabilir. Bu ekler, kelimenin uyumlu yapısını değiştirmeden eklenir.Örnekler:
- -ken: yazarken, çalışırken, oynarken…
- -gil: halamgil, amcamgil, babamgil…
- -(ı)mtırak: yeşilimtırak, ekşimtrak…
- -yor: izliyor, inliyor, yürüyor…
- -ki: arkadaki, akşamki, babanınki, karşıdaki, yoldaki, yarınki…
- -leyin: sabahleyin, akşamleyin…
- Tek Heceli Sözcükler: Tek heceli kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.Örnekler:
- Al
- Ok
- Sur
- Yap
- Et
- Ot
- It
- Birleşik Sözcükler: Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu kuralı genellikle aranmaz.Örnekler:
- Bugün
- Çekyat
- Hamamböceği
- Bilgisayar
- Pazartesi
- Bilinçaltı
- Samanyolu
- Yüzbaşı
- Binbaşı
- Başakşehir
- Hanımeli
- Alıntı Sözcükler: Başka dillerden alınmış kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.Örnekler:
- Tiyatro
- Diyalog
- Nakil
- Ziyafet
- Gramer
- Otomatik
- Gazete
- Aheste
- Kelam
- Pehlivan
- Ziyaret
- Psikoloji
- Stüdyo
- Nezaket
Not: Bağlaç olan “ki” eki ayrı yazıldığı için büyük ünlü uyumu bu ek için geçerli değildir. Bu ek, kendisinden önceki ve sonraki kelimelerden bağımsız olarak değerlendirilir.
Örnek:
- Çalışmalısın ki kazanasın
