Dilin İşlevleri

Dil, insanın düşüncelerini ve duygularını ifade etmenin en temel aracıdır. Ancak, dilin işlevleri, yalnızca iletişimde kullanılmasından ibaret değildir. Dilin işlevleri birden fazla açıdan ele alınarak çeşitli başlıklar altında incelenir. Bu işlevler, insanların dili kullanma amaçlarına göre şekillenir. Başka bir deyişle, dilin işlevi, dilin kullanılma amacıyla doğrudan ilişkilidir. Burada hedef kitle, dilin işlevini belirlerken en önemli unsurdur. Bir şiirle bir bilimsel makalede kullanılan dilin farklı olması, dilin işlevlerinin çeşitli olmasının bir göstergesidir. Şiir ya da roman gibi edebi eserlerde süslü, imgelerle dolu, yoğun ve sanatsal bir dil ön plandayken, bilimsel metinler sade, açık ve doğrudan bir anlatımı esas alır. İşte bu yüzden dilin işlevleri çok yönlüdür ve çeşitli alanlarda farklı biçimlerde karşımıza çıkar.

Dilin temel işlevleri şunlardır:

1. Göndergesel İşlev
2. Heyecana Bağlı İşlev
3. Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi
4. Kanalı Kontrol İşlevi
5. Dil Ötesi (Üst Dil) İşlevi
6. Şiirsel (Sanatsal) İşlev

GÖNDERGESEL İŞLEV

Dil, bilgi verme amacıyla kullanıldığında göndergesel işlevde bulunur. Burada dilin amacı, nesnel ve doğrulanabilir bilgileri iletmektir. Göndergesel işlev, dilin yalnızca göndergeyi, yani iletmek istenilen gerçekliği en açık biçimde sunmak için düzenlenmesidir. Bu işlevde kullanılan dil, duygusallıktan uzak ve öznellikten arınmış olmalıdır. Gerçeklerin ve deneysel verilerin aktarıldığı metinlerde, dil daha çok kısa, net ve doğrudan ifadelerle karşımıza çıkar. Ansiklopediler, kılavuzlar, öğretici metinler bu işlevin kullanıldığı metin türlerindendir.

Göndergesel İşlev Örnekleri:

• Hava, farklı gazların birleşiminden oluşan bir karışımdır.
• Abanın değeri, ancak yağmur yağdığında anlaşılır: Bir şeyin değeri, ona ihtiyaç duyulduğunda fark edilir.
• İstanbul, 1453 senesinde fethedilmiştir.
• Türkiye, yedi farklı coğrafi bölgeye ayrılmıştır.
• Tiyatro, görsel sanatlar kategorisine giren bir sanat dalıdır.
• Türkiye’nin başkenti Ankara’dır.
• Tarih, geçmişte yaşamış insan topluluklarının faaliyetlerini, zaman ve mekan bilgisiyle anlatan bir bilim dalıdır.

HEYECANA BAĞLI İŞLEV

Dil, yalnızca bilgi vermekle sınırlı değildir. Bazen göndericinin iletinin içeriğine karşı hissettiği duygu ve heyecan öne çıkar. Bu işlevde kullanılan dilde, kişisel duygular ve yoğun bir öznellik yer alır. Özellikle, korku, şaşkınlık, sevinç, üzüntü gibi duygular bu işlevin baskın olduğu yerlerde kendini gösterir. Heyecana bağlı işlev, genellikle özel mektuplarda, lirik şiirlerde veya bazı edebi eserlerdeki betimlemelerde kullanılır. Ayrıca, ünlem cümleleri bu işlevin en belirgin göstergelerindendir.

Heyecana Bağlı İşlev Örnekleri:

• Ah! Çantamı arabada unutmuşum!
• Vay be, ne güzel günlerdi o günler!
• Ey Türk gençliği!
• Aaaa, kaza yaptı!
• Eyvah, ne yer kaldı ne yar!

Şiirlerde de dil, zaman zaman heyecana bağlı işlevde kullanılır. Örneğin:

Ahmet Kutsi Tecer’den:

“Bütün sevgileri atıp içimden,
Varlığımı yalnız ona verdim ben,
Yeter ki bir gün bana derinden
Ta derinden bir gün bana ‘Gel’ desin.”

Âşık Veysel’den:

“Yeni mektup aldım gül yüzlü yar’dan,
Gözletme yolları gel deyi yazmış,
Sivralan Köyü’nden bizim diyârdan,
Dağlar mor menekşe gül deyi yazmış.”

ALICIYI HAREKETE GEÇİRME İŞLEVİ

Bu işlevde dilin temel amacı, alıcıda bir davranış değişikliği yaratmaktır. Alıcıyı harekete geçirme işlevi, genellikle emir cümleleri veya çağrılar yoluyla kendini gösterir. Siyasi konuşmalar, reklam afişleri, broşürler gibi alıcının dikkatini çekmeye yönelik metinlerde bu işlev karşımıza çıkar.

Alıcıyı Harekete Geçirme Örnekleri:

• Çocuklar, tören başlamak üzere, hemen aşağıya inin!
• Ey insanlar! Gelin, toplanın, dinleyin!
• Evinizi hemen boşaltın!
• Öğrenciler, ders kitaplarını yanlarına alsın!

Peygamberimizin Veda Hutbesi bu işlevin güçlü örneklerinden biridir:

“Ey insanlar! Sözlerimi iyi dinleyin, çünkü belki de bu yıl sizinle burada bir daha buluşamayacağım.”

Bu örneklerde, dilin amacı alıcıyı etkilemek ve harekete geçirmektir.

KANALI KONTROL İŞLEVİ

Bir iletişim sırasında kanalın çalışıp çalışmadığını öğrenmek için kullanılan işlevdir. Dil, bu işlevde iletişimin düzgün bir şekilde sürdürülüp sürdürülmediğini kontrol etmek için kullanılır. Bu işlevde soru cümleleri önemli bir yer tutar. Genellikle, “Evet” veya “Hayır” şeklinde cevaplar alınır.

Kanalı Kontrol İşlevi Örnekleri:

• Öğretmen, tören alanında: “Sesim size ulaşıyor mu?”
• Vaiz, cemaate: “Dışarıda kalanlar sesimi duyabiliyor musunuz?”
• Öğretmen: “Çalışmanız gereken konulara çalıştınız mı?”

Bu soruların her biri, iletişimin sorunsuz bir şekilde sürdürülüp sürdürülmediğini kontrol etmek amacı taşır.

DİL ÖTESİ (ÜST DİL) İŞLEVİ

Dil ötesi işlevde, dilin kendisi hakkında bilgi verilmesi esastır. Yani burada dil, kendi yapısını açıklamak için kullanılır. Genellikle bilimsel veya eğitim amaçlı metinlerde karşımıza çıkar.

Dil Ötesi İşlev Örnekleri:

• “Güzel insanlar güzel düşünür.” Bu cümlede “güzel” kelimesi önce sıfat sonra zarf olarak kullanılmıştır.
• Türkçede ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılır.
• Sözcüğün temel anlamından uzaklaşarak kazandığı yeni anlam, yan anlam olarak adlandırılır.
• Yüklemde bildirilen eylemi gerçekleştiren varlığa özne denir.

ŞİİRSEL (SANATSAL) İŞLEV

Dil, sanatsal metinlerde, yani edebi eserlerde, özel bir biçimde kullanılır. Burada amaç, yalnızca bir şey anlatmak değil, aynı zamanda bir estetik yaratmaktır. Şiirsel işlev, dilin imgeler, mecazlar, çağrışımlar yoluyla anlam derinliği kazandığı işlevdir. Şiirlerde, dilin bu işlevi sıklıkla kullanılır.

Şiirsel İşlev Örnekleri:

Ahmet Kutsi Tecer’den:

“Ne hoştur kırlarda yazın uyumak!
Bulutlar ufukta beyaz bir yumak,
Ağaçlar derin bir düşe varmış,
Saçında yeni teller ağarmış.”

Herhangi bir metin, birden fazla işlevde kullanılabilir.