Ses Bilgisi: Ses, Harf ve Alfabe

Ses Bilgisi: Ses, Harf ve Alfabe

Ses:

Ses, akciğerlerden gelen havanın gırtlak yolunda meydana getirdiği titreşim olarak tanımlanır. Titreşen hava, ses telleri tarafından üretilir ve bu ses, çeşitli biçimlerde algılanır ve duyulur. Sesin yazıdaki karşılığına ise harf denir.

Harf ve Alfabe:

Bir dildeki harflerin belirli bir sıraya göre dizilmesiyle oluşturulan bütün, alfabe olarak adlandırılır. Türk alfabesi, 1928 yılında Latin harfleri temel alınarak kabul edilmiştir. Bu kabul kanununda ilk olarak “i” ve “ı” harfleri belirtilmiş olsa da, yaygın kullanımda “ı” harfi “i” harfinden önce gelir.

Türk alfabesi, Latin harfleri temel alınarak şu şekilde düzenlenmiştir: a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, ı, i, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z

Ünlü (Sesli) Harflerin Nitelikleri:

• Ünlü harflere vokal harfler de denir.
• Ünlü harfler, ses yolunda herhangi bir engelle karşılaşmadan çıkar.
• Tek başlarına hece ya da kelime oluşturabilirler.
• Türkçede ünlüler arasında uzunluk farkı yoktur; tüm ünlüler eşit uzunluktadır.
• Türkçede iki ünlü yan yana gelmez. İki ünlünün yan yana olduğu kelimeler genellikle Türkçe kökenli değildir.
• Türkçede “o” ve “ö” yuvarlak ünlüleri sadece ilk hecede bulunur. Örnekler: okul, soba, oyun.

Ünlüler, çıkış yeri ve dilin durumuna göre kalın ve ince olarak sınıflandırılır. Kalın ünlüler: a, ı, o, u; ince ünlüler: e, i, ö, ü olarak belirlenir. Dudak durumuna göre düz ünlüler: a, e, ı, i; yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü şeklindedir. Ağzın açıklığına göre geniş ünlüler: a, e, o, ö; dar ünlüler: ı, i, u, ü olarak ayrılır.

Ünlülerin Sınıflandırılması:

Türkçe kökenli kelimelerde uzun ünlü bulunmazken, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerde uzun ünlüler görülebilir. Örnekler: şa’ir, numune, iman. Ancak zamanla bazı uzun ünlüler kısalmıştır. Örnekler: beyaz, ruh, hiç, rahat. Bu kelimeler, alındıkları dillerde uzun söylenir.

Not: Uzun ünlüler genellikle yazıda gösterilmez. Ancak uzun ünlülü kapalı hecelerle biten kelimelere ünlü ile başlayan bir ek alındığında ya da yardımcı eylemlerle kullanıldığında, açık duruma dönüşen hecenin ünlüsündeki uzunluk tekrar ortaya çıkar. Örnekler: esas-esasen, hayat-hayatı, kanun-kanunî, ruh-ruhum, usul-usulü, vicdan-vicdanen. Bazı kelimelerde bu durum gözlemlenmez. Örnekler: beyaz-beyazı, meydan-meydana.

Not: Uzun ünlüler genellikle yazıda gösterilmez. Ünlü ile başlayan ekler ya da yardımcı eylemlerle birlikte uzun ünlüler tekrar görünebilir. Örnekler: ooh, ahh.

Düzeltme İşaretinin Kullanım Yerleri:

• Yazılışları, anlamları ve okunuşları farklı olan kelimeleri ayırt etmek için uzun ünlülerin üzerine düzeltme işareti konur. Örnekler: adem (yokluk) – âdem (insan), adet (sayı) – âdet (gelenek), alem (bayrak) – âlem (evren).
• Arapça ve Farsça kökenli kelimelerde ve özel adlarda ince g ve k ünsüzlerinden sonra gelen a ve u ünlülerinde düzeltme işareti kullanılır. Örnekler: dergah, gavur, ordurah, tezgah, yadigar, nigar, dükkan, hikaye, kafir, kağıt, Hakkari, Kazım, mahkum, mekan, mezkûr, sükûn, sükût.
• Kişi yer adlarında ince l ünsüzünden sonra gelen a ve u ünlülerinde de düzeltme işareti kullanılır. Örnekler: Haluk, Lale, Nalan, Bala, Elazığ, Islahiyye, Ladik, Lapseki.
• Nispet i’sinin belirtme durumu ve iyelik eki ile karıştırılmasını önlemek için düzeltme işareti kullanılır. Örnekler: Türk askeri – askerî okul, İslam dini – dinî bilgiler, Atatürk resmi – resmî kuruluş. Nispet i’si alan kelimelere Türkçe ekler getirildiğinde düzeltme işareti olduğu gibi kalır. Örnekler: resmîlik.

Türkçede Altı Çeşit Hece Vardır:

Sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü varsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur; ince bir ünlü varsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur. Bu duruma büyük ünlü uyumu denir. Örnekler: adım, boyunduruk, üzengi, yüzük.

Not: Büyük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır. Örnekler: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman. Bu kelimeler, halk dilindeki değişikliklerden dolayı büyük ünlü uyumunu kaybetmiştir.

Not: Büyük ünlü uyumu alıntı kelimelerde aranmaz. Örnekler: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkan, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, selam, pehlivan, tiyatro, viraj, ziyaret.

Not: Birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örnekler: çekyat, hanımeli.

Not: -gil, -ken, -leyin, -(m)tırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz. Örnekler: akşamleyin, baklagil, geliyor.

Not: -daş eki bazı durumlarda büyük ünlü uyumuna uymaz. Örnekler: meslektaş, gönüldaş.

Not: -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz. Örnekler: yarınki, akşamki, onunki.

Not: Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere ekler getirilirken son hecenin ünlüsüne uygun kalınlık-incelik uyumu sağlanır. Örnekler: adaletli, annesi, kardeşlik.

Not: Son ünlüleri kalın olan bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alabilir. Örnekler: alkol – alkolü, hakikat – hakikati, helak – helakimiz, saat – saate.

Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu):

Küçük ünlü uyumu iki yönlüdür:

1. Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) bulunuyorsa, sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur (a, e, ı, i). Örnekler: anlaşmak, seslenmek, çilek.
2. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa, bunu izleyen ilk hecede düz yuvarlak ünlü (u, ü) veya geniş düz ünlü (a, e) bulunur. Örnekler: boyunduruk, çocuk, odun.

Küçük ünlü uyumunu aşağıdaki şekilde ezberlemek kolay olabilir: a, e, ı, i >>> a, e, ı, i o, ö, u, ü >>> a, e, u, ü (ya da o, ö, u, ü)

Not: Alıntı kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz. Örnekler: buldozer, çim, diksiyon, disk, egzotik, kim, kit, şamdan, spor, stil, şoför, stilize.

Not: Bazı özel adlar ve terimlerde büyük ünlü uyumuna uyulmaz. Örnekler: cömbüş, anestezi, cümle, profil, şemsiye, sistem.

Not: İşlevsellik veya biçim bozukluğuna yol açan uzun ünlülerin bulunduğu yerlerde yuvarlak ünlüler kısa ünlülerle değiştirilebilir. Örnekler: absürd, otel, servis.

Not: Ek getirilen kelimelerde uzun ünlüler yazıda gösterilmez. Ancak yardımcı eylemlerle birlikte uzun ünlüler tekrar görünebilir. Örnekler: sayın, basın, vatandaşlar.

Not: Çekim ekleri alındığında uzun ünlüleri kısalabilen bazı kelimeler vardır. Örnekler: vatan – vatanda, kanun – kanunda.

Sözlüklere Göre Uzun ve Kısa Ünlü:

• Çekim ekleri uzun ünlülerin kısa okunmasını sağlar. Örnekler: vatan – vatanda, kanun – kanunda.
• Belli kelimelerde sesli harf değişiklikleri görülebilir. Örnekler: cilt – ciltler, köy – köyler, iş – işler.

Not: Uzun ünlülerin bazı kelimelerde kısaltılması yaygındır. Örnekler: beyaz – beyazı, hava – havası.

Not: İç içe geçmiş eklerdeki uzun ünlüler de kısalabilir. Örnekler: ev – evim, sabah – sabahın.