Anlatım Türleri

Anlatım türleri, yazarın okuyucuya iletmek istediği mesajı en etkili şekilde sunmak için kullandığı farklı yöntemlerdir. Her bir anlatım türü, belirli bir amaca hizmet eder ve metnin niteliğini şekillendirir. İşte farklı anlatım türleri ve özellikleri:

1. Öyküleyici Anlatım

Öyküleyici anlatım, olayların zaman sürecinde aktarıldığı bir anlatım türüdür. Bu türde, olayın gelişimi, karakterlerin eylemleri ve olayların ardışık sırası ön plandadır. Öyküleyici anlatım genellikle roman, hikaye ve anılarda kullanılır.

• Özellikleri:
  • Olayın zaman içindeki gelişimi anlatılır.
  • “Sonra ne oldu?” sorusu ile okuyucunun merakı canlı tutulur.
  • Olayların betimlenmesi de yer alabilir.
  • Geçmiş zaman kipleri yaygın olarak kullanılır.
  • Anlatım, yaşanmış veya yaşanabilecek olayları içerir.
  • Anlatıcı, olayın içinde bir konumda olabilir (hâkim bakış açısı, gözlemci bakış açısı, kahraman bakış açısı).
• Örnek: Hafız Nuri Efendi, buna kızar gibi oldu. “Benim sana ne ziyanım var”, diyecekti, demedi. Kalktı, kahve kapısına gitti, durdu. “Eve dönsem” diye düşündü. Artık ikindi vakti. Akşam oluyor. Köşeden geçerken bakkaldan ekmeğini aldı, eve gitti. Annesi kapının ipini çekti. Mangalda pişen yemeğin kokusu bütün evi bürümüştü. Odasına çıktı, gecelik entarisini, Şam hırkasını giydi, pencerenin önünde oturdu. Akşam satıcıları geçiyor. Mahalleye akşam rengi çöküyordu.

2. Betimleyici Anlatım

Betimleyici anlatım, bir olayın, kişinin veya yerin ayrıntılı bir şekilde, okuyucunun zihninde canlanacak biçimde anlatıldığı bir türdür. Bu türde, izlenim kazandırma (sözle resim yapma) ön plandadır.

• Özellikleri:
  • İzlenim kazandırma amacı güdülür.
  • Aktarılanların somutlaştırılması esastır.
  • Betimlenen şeyin okur tarafından bir resim gibi algılanması amaçlanır.
  • Gözlem, çeşitli duyular, mecazlı ve sanatlı söyleyişler kullanılır.
  • “Nasıldır?” sorusunu düşündürür.
• Örnek: Rüstem Usta, sabaha karşı evinden çıktı. Kapının önünde durarak bir an gökyüzüne baktı. Biraz kilolu, çarpık bacaklı, uçları aşağı doğru sarkık bıyıklı, avuçlarının içleri nasır bağlamış, dört köşe elleri olan bir adamdı. Bal rengi gözlerinde düşünceli bir ifade bulunurdu. Şapkasının altından çıkan saçları dimdik ve dağınıktı. Bir yandan kapının önünde duruyor bir yandan da gömleğinin eteğini pantolonunun içine sokmak için uğraşıyordu.

3. Öğretici Anlatım

Öğretici anlatım, bilgi ve haber vermek, ikna etmek, kanıları değiştirmek, uyarmak, düşündürmek, yönlendirmek, tanıtmak gibi amaçlarla yazılan bir anlatım türüdür. Bu türde amaç, okuyucuya belirli bir bilgi aktarmaktır.

• Özellikleri:
  • Verilen bilgiler örnekleme, tanımlama, alıntı yapma, tanık gösterme gibi yollarla pekiştirilir.
  • Nesnel cümleler kullanılır.
  • Dil ve ifade sade, gösterişsiz ve pürüzsüzdür.
  • Anlatıcı estetik ve sanat kaygısında değildir.
  • Ansiklopedilerde ve ders kitaplarında yaygın olarak kullanılır.
• Örnek: Yahya Kemal Beyatlı, 2 Aralık 1884’te Üsküp’te doğdu. 1 Kasım 1958’de İstanbul’da yaşamını yitirdi. Çocukluk yılları Üsküp’teki şiirlerine de yansıyan Rakofça çiftliğinde geçti. İlköğrenimini özel Mekteb-i Edep’te tamamladı. 1892’de Üsküp İdadisi’ne girdi. Bir yandan da İshak Bey Camii Medresesi’nde Arapça ve Farsça dersleri aldı. 1897’de ailesi Selanik’e taşındı. 1902’de İstanbul’a geldi. Vefa İdadisi’ne (lise) devam etti. Jön Türk olma hevesiyle 1903’te Paris’e kaçtı.

4. Açıklayıcı Anlatım

Açıklayıcı anlatım, bir konu hakkında bilgi vermek veya bir şeyler öğretmek amacı güden anlatım türüdür. Bu türde amaç, konunun anlaşılır bir şekilde okuyucuya aktarılmasıdır.

• Özellikleri:
  • Anlatım açık, anlaşılır ve kesin ifadelerle kurgulanır.
  • Konunun iyi kavranması ve yazının ana düşüncesinin iyi tespit edilmesi önemlidir.
  • Gerektiğinde istatistik, levha, grafik gibi gereçlerden yararlanılır.
  • Konuyu ayrıntılarıyla açıklarken örneklerden ve karşılaştırmalardan faydalanılır.
• Örnek: Çini sanatı, mimariye bağlı olarak gelişmiş bir sanattır. Yapının plan ve strüktür özellikleri çinilerle vurgulanmaktadır. Bu vurguda yapının mimarının önemi büyüktür. Mimar Sinan’ın farkı burada ortaya çıkmaktadır. Kendisi, hem mimaride, hem de sanatçı olarak çini kullanımında bütün ustalığını göstermiştir.

5. Kanıtlayıcı Anlatım

Kanıtlayıcı anlatım, herhangi bir konu, düşünce, görüş veya yargının ispatlanması amacıyla kullanılan anlatım türüdür. Bu türde, bir düşüncenin doğruluğunu ispat etmek ön plandadır.

• Özellikleri:
  • Kanıtlanması gereken bir konu bulunmalıdır.
  • Bu konu bütün yönleriyle tanıtılır ve kanıtlanmasına geçilir.
  • Belgeler, başkalarının görüşleri, deney ve gözlem sonuçları birer kanıt olarak kullanılır.
  • Anlatıcı, örnekleme ve karşılaştırmaya sıklıkla başvurur.
• Örnek: “Neden klasik şiirimiz unutulmaya yüz tuttu? Bir milleti var eden onun tarihi değil midir? Bir İngiliz genci kendisinden yüzyıllar önce yaşamış ecdadının aynı dille yazılmış bir eserini rahat rahat okuyabiliyor. Shakespeare’nin dili bugünkü İngilizlerin diliyle birebir aynı değil. Ama onlar, “Hamlet’i”, “Kral Lear’i”, Othello’yu” okuyor, öğretiyorlar. Biz neden bir Nedim’in ya da Şeyh Galip’in eserlerini okuyamıyoruz. Eski edebiyatımız tükenmez bir hazinedir.”

6. Tartışmacı Anlatım

Tartışmacı anlatım, herhangi bir konuda bilgi vermeyi, düşünce iletmeyi amaçlayan anlatımdır. Bir görüşe karşı çıkılırken başka bir görüş savunulur.

• Özellikleri:
  • Karşı görüş sahibine veya okura seslenen, sorular soran bir üslup kullanılır.
  • Eleştirel bir üslup söz konusudur.
  • Örnekleme, karşılaştırma, sayısal verilerden yararlanma, tanık gösterme ve alıntı yapma kullanılır.
  • Eleştiri, açık oturum, panel vb. yerlerde başvurulur.
• Örnek: İnce Memed’in dört cildinin belli bir plana göre oluşturulduğunu, bir bütünselliğinin bulunduğunu söylüyorlar. Bu düşünceye katılmam olanaksız. Çünkü birinci cilt 1955’te, dördüncü cilt 1987’de basılmış. Aradan geçen otuz iki yıllık zaman dilimi yazarın anlatımını, kahramanına ve onu kuşatan çevreye, sorunlara bakışını da değiştirmiş.

7. Coşku ve Heyecana Bağlı Anlatım

Coşku ve heyecana bağlı anlatım, bireysel duyguların içten geldiği gibi, coşkulu, etkili bir dille anlatıldığı türdür. Lirik anlatım olarak da bilinir.

• Özellikleri:
  • Duygular imge, çağrışım, mecaz anlam yoğunluğu ile desteklenir.
  • Sıfat olarak esin dolu, coşkun, içli bir dili bulunan .